Wanneer zet je een streepje?

In woorden die zelf weer uit andere woorden bestaan, mág je altijd een streepje zetten voor de duidelijkheid. Er zijn ook gevallen waarin het streepje verplicht is.

Woorden als basaria, jazzzangeres, newagemuziek en stropop zijn samenstellingen die je in principe helemaal aan elkaar schrijft. Toch kunnen deze woorden een lezer even op het verkeerde been zetten. Met een streepje zijn deze woorden duidelijker: bas-aria, jazz-zangeres, new-agemuziek en stro-pop. Zo’n verduidelijkend streepje (ook wel ‘koppelteken’ genoemd) mag je volgens de officiële spelling altijd gebruiken om een samenstelling beter leesbaar te maken.

In de woordenboeken en spellinglijsten vind je geen voorbeelden van dit extra streepje voor de duidelijkheid, behalve in onze eigen spellinglijst, die ook op deze website te vinden is. Daarin vind je dus bijvoorbeeld bij basaria de variant bas-aria.

Wanneer een verduidelijkend streepje?

Als schrijver bepaal jij wanneer je een streepje voor de duidelijkheid gebruikt. Je kunt er dus geen fout mee maken. Het gaat erom dat je je verplaatst in je lezers: zouden ze de samenstelling mét een streepje duidelijker vinden? In het algemeen is dat zo in de volgende gevallen:

Als het eerste deel op een klinker eindigt en/of het tweede deel met een klinker begint. Bijvoorbeeld: premieaanvraag, scharrelei, stapak, stropop, ureneis. Als je een streepje zet, ziet de lezer direct uit welke onderdelen de samenstelling bestaat: premie-aanvraag, scharrel-ei, sta-pak, stro-pop, uren-eis.
Als er niet alleen klinkers naast elkaar komen te staan, maar als er ook een of meer delen uit een andere taal komen. Zo zijn aloëgel, balsamicoazijn, en bureauagenda minder duidelijk dan aloë-gel, balsamico-azijn en bureau-agenda.
Als de samenstelling woorden uit andere talen bevat, die de lezer misschien niet direct herkent: borsjtsjrecept, vistapas en feestrock zijn minder duidelijk dan borsjtsj-recept, vis-tapas en feest-rock.
Als er in samenstellingen met woorden uit andere talen drie dezelfde medeklinkers na elkaar staan. Woorden als businessseat, fitnesssessie, grilllepel en jazzzangeres zien er vreemd uit; business-seat, fitness-sessie, grill-lepel en jazz-zangeres zijn duidelijker.
Als de samenstelling begint of eindigt met een verkorting, zoals ahobbeveiliging, ledverlichting en kantoorwifi. Duidelijker zijn: ahob-beveiliging, led-verlichting en kantoor-wifi.
Als een verkorting met een klinker begint of eindigt, is het streepje nog nuttiger. Daarom zijn buurtapp, arboarts, bamastructuur en havoleerling minder duidelijk dan buurt-app, arbo-arts, bama-structuur en havo-leerling.
Als het eerste deel van de samenstelling een naam is. Philipsstofzuiger, Rabobankpand, Zoommeeting, Tweede Kamerlid, Middellandse Zeelanden en Taylor Swiftfan zijn niet zo duidelijk. De naam is herkenbaarder als je daarna een streepje zet: Philips-stofzuiger, Rabobank-pand, Zoom-meeting, Tweede Kamer-lid, Middellandse Zee-landen en Taylor Swift-fan.
Als er in het eerste deel een of meer verplichte streepjes staan. In bijvoorbeeld ad-hocoplossing, net-nietbotsing en twee-onder-een-kapwoning zijn de streepjes verplicht. Je mag echter ook een extra streepje vóór het laatste deel zetten: ad-hoc-oplossing, net-niet-botsing en twee-onder-een-kap-woning. Nu is het laatste deel (oplossing, botsing en woning) duidelijk herkenbaar.
Als het om een lange samenstelling gaat, zoals langeafstandsloper, meerjarenonderhoudsplan en afvalwaterzuiveringsinstallatie. Met een streepje is zo’n lang woord beter te overzien: lange-afstandsloper, meerjaren-onderhoudsplan en afvalwater-zuiveringsinstallatie.
Het streepje is extra nuttig bij langere samenstellingen met anderstalige delen: dwarslaesiepatiënt, groentelasagnerecept en humanresourcesafdeling zijn moeilijker leesbaar dan dwarslaesie-patiënt, groentelasagne-recept en human-resourcesafdeling.
Als een samenstelling begint met een voorvoegsel. Zo zijn antikapitalistisch, contragewicht, copiloot, preboeddhistisch, prowesters en relanceren minder duidelijk dan anti-kapitalistisch, co-piloot, pre-boeddhistisch, pro-westers en re-lanceren.
Dat geldt nog sterker als er ook klinkers na elkaar komen te staan: antiaanbaklaag en contraoffensief zijn bijvoorbeeld minder duidelijk dan anti-aanbaklaag en contra-offensief.

Je kunt ook twee streepjes gebruiken als je denkt dat één streepje niet genoeg helpt. Zo zijn concert-aria-recital, new-age-achtig en fitness-sessie-reservering waarschijnlijk duidelijker dan bijvoorbeeld concert-ariarecital, newage-achtig en fitness-sessiereservering.

Wanneer móét er een streepje?

Hierboven ging het telkens om een verduidelijkend streepje dat je altijd mág invoegen. Maar soms móét je volgens de spellingregels een of meer streepjes gebruiken. We hebben daar verschillende pagina’s over op onze website. Een streepje is verplicht:

bij klinkerbotsing: diepte-investering, foto-expositie, media-aandacht;
voor en na een afkorting, cijfer of symbool: betaal-tv, tv-programma, 75-jarig, CO₂-uitstoot, 65+-regeling;
in samenstellingen met gelijkwaardige elementen: kosten-batenanalyse, paars-wit, singer-songwriter, zwart-witfoto;
in samenstellingen met een buitenlandse (maar geen Engelse) woordgroep: ad-hocoplossing, jeu-de-boulesbaan, tai-chidocent;
in samenstellingen met een woordgroep of een zinnetje: twee-onder-een-kapwoning, mond-tot-mondreclame, wat-maak-je-me-noublik;
in samengestelde aardrijkskundige namen en afleidingen daarvan: West-Friesland, Aarle-Rixtel, Knokke-Heist, Noord-Hollander, Zuid-Amerikaans;
als het tweede deel met een hoofdletter begint: anti-Frans, on-Engels, nep-Rolex;
in woorden die beginnen met voorbepalingen zoals niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-, substituut-, chef-, kandidaat-, interim-, stagiair-, leerling-, assistent-, collega- of meester-: niet-lid, non-stop, bijna-botsing, oud-minister, ex-vrouw, adjunct-commissaris;
in woorden met de nabepalingen -generaal, -president, -testamentair, -verbaal of -militair: directeur-generaal, minister-president, proces-verbaal, auditeur-militair;
in samenstellingen als kabinet-Rutte, regering-Biden, commissie-Donner, zaak-Holloway, rapport-Hofstra, nota-Heerma; in deze samenstellingen is het eerste deel een groep mensen of een nota, rapport of ander werkstuk, en is het tweede deel de naam van de auteur of leider waarnaar de groep of het werkstuk genoemd is;
in samenstellingen met Sint of St.: Sint-Jozef, St.-Anna, sint-bernardshond;
als er sprake is van zelfnoemfunctie, oftewel van een samenstelling waarin het eerste deel naar zichzelf als woord verwijst: ik-roman, ik-verteller, het-woord, jij-vorm;
als een samenstelling een Engels leenwoord is met aan het eind een voorzetselbijwoord: burn-out, kick-off, voice-over.