Wat is juist: rode kool (twee woorden) of rodekool (één woord)?

Rode kool is een woordgroep: het bijvoeglijk naamwoord rode staat daarin los voor het zelfstandig naamwoord kool. Dat is een omschrijving van hoe deze kolen eruitzien: ze hebben immers paarsrode bladeren.

Daarnaast komt de samenstelling rodekool al lange tijd voor. Daarin zijn rode en kool samengesmolten tot één geheel. Er ligt nu net iets meer nadruk op het geheel en dus op de koolsoort of op het gerecht dat je ermee kunt maken, en iets minder op de afzonderlijke woorden. Het verschil is echter subtiel. Daarom zijn rodekool en rode kool altijd allebei juist. Een paar voorbeelden: 

• We eten rode kool met appel. (iets omschrijvender)
• We eten rodekool met appel. (iets meer nadruk op het gerecht)
• Ik heb twee mooie rode kolen gekocht. (iets omschrijvender)
• Ik heb twee mooie rodekolen gekocht. (iets meer nadruk op de koolsoort)

Hetzelfde geldt voor onder meer de volgende voorbeelden. Er zijn twee spellingen officieel goed, omdat het betekenisverschil tussen de spelling als woordgroep en de spelling als samenstelling verwaarloosbaar is:

• dubbele punt / dubbelepunt
• groene kool / groenekool
• half jaar / halfjaar
• half uur / halfuur
• halve maan / halvemaan
• hoge hoed / hogehoed
• hoog water / hoogwater
• laag water / laagwater
• nieuwe maan / nieuwemaan
• rood fruit / roodfruit
• sterke drank / sterkedrank
• volle maan / vollemaan

Hogeschool: altijd één woord

Soms groeien een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord definitief aan elkaar en heeft de samenstelling een specifieke eigen betekenis. Zo is een hogeschool altijd een samenstelling in de betekenis ‘instelling voor hoger onderwijs’. Een hoge school is letterlijk ‘een school die hoog is’.

De samenstelling hogeschool heeft dus een betekenis die je niet direct kunt afleiden uit de delen hoge en school. Bovendien is er één hoofdklemtoon hoorbaar: hogeschóól. Meer voorbeelden van woordgroepen die samenstellingen zijn geworden:

• armelui
• bangebroek
• blauweregen
• blindedarm
• blindeman
• doveman
• dovenetel
• goedemiddag
• goedemorgen
• halvezool
• hardebol (‘stijfkop’)
• hardejantjes (‘soort zoete winteraardappelen’)
• hogepriester
• jongedame
• jongedochter
• jongeheer
• jongejuffrouw
• jongelieden
• jongelui
• jongeman
• kortemaand (‘februari’)
• kortewagen (‘kruiwagen’)
• langejaap (‘middelvinger’ (in kinderversjes))
• lievevrouw (‘Lieve-Vrouwebeeld’)
• mallemolen
• mallepraat
• oudeheer
• met oudejaar
• oudelui, ouwelui (‘ouders’)
• plattegrond
• plattekaas (‘kwark’)
• platteland
• rijkelui
• rodehond
• rodekoorts
• rodeloop (‘dysenterie’)
• vasteland
• vettekous (‘veldsla’)
• wittebrood
• wittekaas (‘kwark’)
• zwartemantel (‘pestvogel’)
• zwartepiet (zoals in ‘iemand de zwartepiet toespelen’)

Frisdrank: altijd één woord

Er zijn ook veel samenstellingen met een ónverbogen bijvoeglijk naamwoord (dus zonder -e aan het einde) en een zelfstandig naamwoord. Het geheel heeft ook dan een betekenis die je niet zomaar uit de delen kunt afleiden. Meestal ligt de hoofdklemtoon vooraan, op het bijvoeglijk naamwoord. Voorbeelden:

• breedband
• bruinkool
• dikzak
• frisdrank
• kleindochter
• laagland
• nieuwjaar
• oudoom
• platbodem
• roodvonk
• slapjanus
• snelweg
• vlugschrift
• vrijkaart
• witlof
• zuurkool
• zwakstroom
• zwartboek