Wat is juist: het boek wat ik lees of het boek dat ik lees?

Het boek wat ik lees komt vaak voor, zeker in de spreektaal. Het gebruik van wat geldt niet als een grote fout, maar wel als een kleine slordigheid. Met het boek wat ga je in tegen de taalnorm die zegt dat je je moet houden aan de regel ‘verwijs naar het onzijdige zelfstandig naamwoord boek (een het-woord) met het betrekkelijk voornaamwoord dat’. Zeker in de schrijftaal is er daarom een voorkeur voor Het boek dat ik lees. Meer voorbeelden:

• Een meisje dat zoiets durft te ondernemen, is echt bijzonder.
• Hij raakte niet uitgepraat over het project waarmee hij bezig is.
• Ze kwam met nieuws dat me nogal van m’n stuk bracht.

Iets wat, dat wat, het mooiste wat

Het betrekkelijk voornaamwoord wat gebruik je in de volgende gevallen.

1. Na een onbepaald woord als iets, niets, alles:

• Ik zoek iets wat weinig ruimte inneemt.
• Er is niets wat me nog interesseert.
• Dat is alles wat ik nog wilde zeggen.

(Verwijzen met dat is hier ook mogelijk; zie onze pagina over iets wat/dat. Zie verder ook de opmerking onderaan.)

2. Na een voornaamwoord (dat, datgene):

• Sommige mensen hebben het vooral over datgene wat fout gaat.
• Dat wat je niet hebt, is altijd het aantrekkelijkst.

3. Na een zelfstandig gebruikt bijvoeglijk naamwoord, meestal een overtreffende trap, of na een (rang)telwoord:

• Ik zál finishen, al is het het laatste wat ik doe.
• Het allereerste wat ik doe als ik thuiskom, is de kat aaien.
• Het magische wat in de Harry Potter-boeken zit, maakt ze juist zo leuk.

(Verwijzen met dat is hier ook mogelijk; zie onze pagina over iets wat/dat. Zie verder ook de opmerking onderaan.)

4. Als het terugslaat op een hele zin:

• Het museum ging failliet, wat een grote strop was voor de gemeente.
• Het boek dat ik op het moment lees, vind ik prachtig, wat me verbaast gezien de recensies.

5. Als het antecedent (datgene waar wat betrekking op heeft) niet genoemd is:

• Wat die man eet, wil ik graag ook.
• Het is mij een raadsel wat hij bedoelt.

Het enige dat/wat

Bij de keuze tussen het enige wat en het enige dat speelt de betekenis een rol:

• Dit boek is het enige wat de brand heeft overleefd. (Alle huisraad is verloren gegaan, behalve dat ene boek.)
• Dit boek is het enige dat de brand heeft overleefd. (Bijna alle boeken zijn verloren gegaan, behalve dat ene boek; over de rest van de huisraad wordt niets gezegd. Je kunt achter enige het onzijdige woord boek invullen.)

Iets dergelijks geldt voor bijvoeglijke naamwoorden of overtreffende trappen (categorie 3):

• Dit gedicht is het mooiste wat ik ooit heb gelezen. (Van alles wat ik ooit gelezen heb, dus inclusief brieven, boeken, kranten, tijdschriften enz., is dit gedicht het mooist.)
• Dit gedicht is het mooiste dat ik ooit heb gelezen. (Van alle gedichten die ik gelezen heb, is dit het mooiste gedicht. Je kunt achter mooiste het onzijdige woord gedicht invullen.)