Wat voor werkwoordsvorm is ware in ware het niet dat?

Ware is de verleden tijd van de aanvoegende wijs. Deze verleden tijd komt eigenlijk alleen nog voor bij het werkwoord zijn, en dan nog slechts in formele zinnen. Je kunt ermee uitdrukken dat iets in werkelijkheid niet gebeurd is, iets waarvan niet vaststaat dat het zal gebeuren, of iets waarvan alleen maar gedaan wordt alsóf het zo is. Voorbeelden:

• Het ware te wensen dat het milieu topprioriteit kreeg.
• Het ware beter geweest als u wat harder had gewerkt.
• Ware de hulp op tijd gekomen, dan was de ramp niet geschied.
• Hij ware gekomen, als er geen treinstaking was geweest.
• De aarde stampvoette van ergernis om het gedreun, en in de wolkenloze hemel trilden de sterren als waren ze bang dat ze getroffen konden worden. (Joseph Pearce)

Dit soort zinnen zullen in hedendaagse teksten nauwelijks voorkomen. In de vaste combinaties ware het niet dat … en als het ware (dat in zijn geheel het karakter van een bijwoord heeft gekregen) is ware nog wel gangbaar.

Van andere werkwoorden is de verleden tijd van de aanvoegende wijs eigenlijk al eeuwenlang verdwenen. Een vorm als hadde in bijvoorbeeld ‘Hadde zij dat geweten, dan had ze meteen protest aangetekend’ is sterk verouderd. Al heel lang is een omschrijving met zou of een voltooid verleden tijd het gewoonst: ‘Als zij dat geweten zou hebben/geweten had, dan had ze meteen protest aangetekend.’