Wat is een pleonasme en wat is een tautologie?

Een tautologie bestaat uit twee of meer woorden die hetzelfde betekenen, bijvoorbeeld altijd en eeuwig. Een voorbeeld van een pleonasme is een houten boomstam. Houten benoemt iets wat ook al in het woord boomstam besloten ligt.

De termen pleonasme en tautologie zijn allebei gevallen van ‘twee keer hetzelfde zeggen’. Als dat bewust en met een reden gebeurt, vallen pleonasmen en tautologieën onder de stijlfiguren. Als het overbodig is om twee keer hetzelfde uit te drukken, kun je van stijlfouten spreken.

Pleonasme

Bij een pleonasme wordt een eigenschap die al onlosmakelijk aan een begrip verbonden is, ook benoemd door een ander woord. Voorbeelden van pleonasmen zijn:

een houten boomstam
gele boterbloemen
de hete/warme zon
de uiterste limiet

Het gaat vaak om combinatie van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord, zoals hierboven, maar ook andere combinaties kun je pleonastisch noemen:

De wedstrijd wordt dadelijk weer hervat.
Dit is een verbetering ten goede.
Het is noodzakelijk dat we de tekst nog eens moeten doorlopen.
Weet jij waarom we verplicht zijn autogordels te moeten dragen?
Na deze cursus ben je in staat een duidelijke brief te kunnen schrijven.
Ze maakten bekend dat de sancties gehandhaafd blijven.
We kregen toestemming drie dagen per week thuis te mogen werken.

Tautologie

Bij een tautologie wordt hetzelfde begrip tweemaal genoemd. Vaak gaat het daarbij om twee bijvoeglijke naamwoorden, twee zelfstandige naamwoorden of twee bijwoorden in één zin, waarvan er dus één weg zou kunnen.

Voorbeelden van tautologieën die als echt dubbelop (en dus als een fout) gelden:

Niettemin ben ik toch tevreden.
We wisten dit reeds weken al.
Misschien hebben ze wellicht een oplossing.
Natuurlijk zullen we vanzelfsprekend snel reageren.
Vermoedelijk moet je misschien een ander nummer bellen.
Ik ben haast bijna op kantoor.
We hebben nog circa 100 à 150 exemplaren.
Daarom is het dan ook zo belangrijk.
Want dat is immers duidelijk.
Voordat u zich inschrijft, moet u eerst de voorwaarden lezen.
Maar dat is echter niet waar.
Tot dusver hebben we dit niet eerder gezien.
Naast bloemen kreeg ik bovendien een boekenbon.

Niet fout

Pleonasmen en (vooral) tautologieën zijn lang niet altijd ‘fout’. Een schrijver gebruikt ze vaak bewust als stijlfiguur, meestal om ergens extra nadruk op te leggen. Het pleonasme lange slungel klinkt bijvoorbeeld extra lang en kwaadwillige laster extra erg. Ingeburgerde tautologieën zijn bijvoorbeeld gratis en voor niets en geheel en al. Klik op het tabblad ‘Voorbeelden’ voor een lijst ingeburgerde pleonasmen en tautologieën.

Via het tabblad ‘Oefenen’ kun je een quiz doen om te kijken hoeveel pleonasmen en tautologieën je herkent.