Page 7 - OnzeTaal_juni2021_HR

Tussen 1600 en 1860 verbleven er Nederlanders in Japan en die hadden een
unieke positie, omdat ze als enige Europeanen handel mochten drijven met
Japan. Hoe verliepen de contacten en wat voor talige gevolgen hadden die?

CHRIS JOBY EN NICOLINE VAN DER SIJS

Soja en kokku

Taaluitwisselingen tussen Nederland en Japan

n 1600 landde het eerste Nederlandse schip, De Nederlandse wetenschap, oftewel rangaku, bespraken:
Liefde, in Japan. Vanaf 1609 mochten Nederlanders ran komt van oranda (‘Holland’) en gaku betekent ‘kun­
handeldrijven met Japanners, eerst via Hirado, een de, leer’. In 1786 werd de eerste ‘shijuku’ (privéschool)
Ieilandje in het westen van de Japanse archipel, en in Edo opgericht voor de studie van het Nederlands en
vanaf 1641 vanuit Deshima, een kunstmatig eilandje in rangaku. Andere scholen volgden, waaronder een in
de baai van Nagasaki. Tot 1860 voeren er ongeveer acht­ Osaka, waar ruim drieduizend samoerai (Japanse rid­
honderd Nederlandse schepen naar Japan. Er woonden ders) Nederlands en de Nederlandse of westerse genees­
gewoonlijk rond de twintig mensen op Deshima: be­ kunde bestudeerden.
halve Nederlanders waren dat Duitse en Zweedse ge­ Naar schatting waren rond 1850 een paar duizend
neesheren in dienst van de Vereenigde Oost­Indische Japanners het Nederlands machtig. Ze vertaalden on­
Compagnie (VOC), en dienstknechten en slaven uit geveer duizend Nederlandse boeken in het Japans.
Zuidoost­Azië. Ieder jaar moesten de Nederlanders Hiervoor richtte de Japanse regering in 1811 in Edo het
eenmaal naar Edo (nu Tokio) trekken om de shogun ‘Bansho wage goyō’ op, het ‘kantoor voor de vertaling
te vereren. Tijdens deze hofreizen bleven ze een paar van barbaarse (oftewel westerse) boeken’. Een belang­
maanden in Edo, en daar bezochten Japanse geleerden rijk resultaat vormde de meerdelige vertaling Seimi kaisō
hen om te leren over de westerse wetenschappen. (‘Beginselen van de scheikunde’) van de ‘rangakusha’
Udagawa Yōan, gepubliceerd tussen 1837 en 1849. Hierin
PORTUGEES werden veel nieuwe Japanse scheikundige termen ge­
Van 1550 tot de komst van de Nederlanders waren er munt op basis van Nederlandse woorden, zoals tansan-
Portugezen actief in Japan, en het Portugees werd een kari voor ‘kaliumcarbonaat’ (letterlijk ‘koolzuur’ en
zogenoemde lingua franca. Daarom communiceerden ‘kali’).
de Nederlanders aanvankelijk met de Japanners in het
Portugees, maar geleidelijk aan konden ze steeds meer GROTE INVLOED
Nederlands gebruiken, vooral na 1673, toen de gouver­ Als hulpmiddel voor het leren van Nederlands en voor
neur van Nagasaki jonge tolken beval om Nederlands te het vertalen werden diverse woordenboeken en gram­
matica’s samengesteld. Het eerste woordenboek Neder­
lands­Japans werd in 1796 gepubliceerd door Inamura
Nederlanders mochten Sanpaku. Twee jaar later gaf Morishima Chūryō het
eerste Japans­Nederlandse conversatiewoordenboek uit
geen Japans leren van de onder de titel Bangosen, ofwel ‘Lexikon van barbaarse
woorden’. In 1815 stelde ‘opperhoofd’ Hendrik Doeff
Japanse machthebbers. met Japanse tolken een uitgebreid Nederlands­Japans
woordenboek samen. En in 1842 publiceerde de ranga­
kusha Mitsukuri Genpo een belangrijke grammatica,
leren van moedertaalsprekers op Deshima. Soms waren Oranda bunten zenpen (‘Nederlandse grammatica’, eerste
er meer dan 150 tolken actief op het eilandje. Andersom deel), gebaseerd op Siegenbeeks Grammatica, of Neder-
echter mochten Nederlanders geen Japans leren van de duitsche spraakkunst (1822), in een oplage van vijfduizend
Japanse machthebbers – wat ze er natuurlijk niet van exemplaren. (Zie ook het artikel van Ewoud Sanders op
weerhield dat tóch te doen. Zo schreef het VOC­‘opper­ blz. 11.)
hoofd’ Isaac Titsingh rond 1780 wat Japanse spreek­ De Nederlands­Japanse contacten en vertalingen
woorden in Latijnse letters aan zijn geleerde vriend, hadden een grote invloed op de Japanse woordenschat,
Kutsuki Masatsuna, en componeerde zijn opvolger waarin zeker vijfhonderd Nederlandse leenwoorden of
Hendrik Doeff Japanse haiku’s. Andere Nederlanders, leenvertalingen werden opgenomen. De oudste woorden
zoals ‘opperchirurg’ Willem Wagemans, moesten Japan waren leenwoorden als kokku (‘kok’), koppu (‘kopje’) en ONZE TAAL 2021 — 6
zelfs verlaten omdat hun Japans te goed was. mantoru (‘mantel’) – meer voorbeelden staan op de
kaart op de volgende bladzijden. Maar de meeste Neder­
HOLLANDKUNDE landse woorden werden in de achttiende en negentiende
Toen in 1650 de Duitse geneesheer Caspar Schamberger eeuw in het Japans gemaakt als vertaling van samen­
een hoveling van de shogun wist te genezen van jicht, gestelde of afgeleide Nederlandse wetenschappelijke
leidde dit bij de Japanners tot interesse in de westerse termen. Enkele voorbeelden zijn jō-ryū (‘distilleren’,
geneeskunde. Er ontstonden kringen van geleerden die Lees verder op pagina 10  7