Page 2 - OnzeTaal_juni2021_HR

(advertentie)
Ledenaanbieding

van € 19,95

NIEUWE UITGAVE VAN ONZE TAAL voor € 16,45

Wie zegt wat waar?

Regionale taal in Nederland
en Vlaanderen

Per streek zijn er soms opvallende verschillen tussen
de woorden voor alledaagse dingen. Hoe noem(de)
je je groot moeder? ‘Oma’, ‘grootmoei’, ‘grandma’,
‘mémé’, ‘grotema’, ‘omoe’ of ‘bommama’? En een
‘lange gehaktstaaf’ uit de snackbar – heet die
‘frikadel’, ‘frikandel’, ‘curryworst’ of misschien wel
‘lange hamburger’? Zeg jij ‘manneken’, ‘mannetje’
of ‘menneke’? Zeg je ‘ies’ of ‘ijs’? Je taal laat zien
waar je vandaan komt. In Wie zegt wat waar? is voor
twintig onderwerpen uitgezocht en in kaart gebracht
hoe ze heten, van Groningen tot Oostende.

Al die variatie binnen het Nederlands wordt
gepresenteerd op een wat groter formaat (20 × 20 cm.),
in mooie, duidelijke kaarten, die puntig en helder
worden toegelicht en uitgelegd door de streektaal-
deskundigen van de Stichting Nederlandse Dialecten.
Een boek voor taalliefhebbers, maar ook voor iedereen
die geïnteresseerd is in de cultuur van de regio.

Balpen

Pen, balpen, biro, ballpoint, stylo en bic – er zijn
Korting voor abonnees verschillende namen om “pen met een beweeglijk
Balpen
kogeltje in het uiteinde, dat door een inktpatroon
van Onze Taal voorzien wordt van inkt” mee aan te duiden. Waar
komen die vandaan? En waar worden ze gebruikt?
Pen, balpen, biro, ballpoint, stylo en bic – er zijn
verschillende namen om “pen met een beweeglijk
kogeltje in het uiteinde, dat door een inktpatroon
voorzien wordt van inkt” mee aan te duiden. Waar pen, balpen
stylo
komen die vandaan? En waar worden ze gebruikt?
van € 19,95 bic
biro
voor € 16,45
pen, balpen
stylo
bic
biro
Vanaf half juni in de webwinkel
van Onze Taal:
www.onzetaalwebwinkel.nl. 2 3
Pen en balpen rolde het, en verdeelde zo de inkt gelijkma-
Er zijn twee benamingen die in het hele tig en zonder vlekken over het blad.
taalgebied voorkomen: pen en balpen –die Het lijkt alsof balpen gewoon een Neder-
2 3 in Zeeland en het noordoosten van Neder- landse samenstelling is: bal (het bolletje
land nog een e erachter krijgen: penne en in de pen) + pen = balpen, en klaar. Toch
balpenne. klopt dit niet, of in ieder geval niet hele-
Het woord pen gaat al mee van in de maal. Balpen is namelijk een ontlening uit
middeleeuwen en heeft te maken met de het Engels: het woord kwam mee met de
Stukje geschiedenis Duitsland had moeten ontvluchten, ganzenveren die monniken gebruikten om Amerikanen die het ding in Europa introdu-
Schrijven met inkt doen we al sinds de mid- kwam hij in Argentinië terecht, waar hij te schrijven. De scribenten, de schrijvers ceerden. In Amerika heette het een ballpoint
deleeuwen. Aanvankelijk gebeurde dat met zijn uitvinding verder ontwikkelde en op van toen, gebruikten namelijk enkel de pen, of korter ball-pen. Vandaar ook dat
een ganzenveer. Daar zaten nadelen aan, de markt bracht. Daarna ging het steeds grootste, stevigste veren uit de vleugels het voorwerp hier en daar in Nederland
want je moest aan een tafel of lessenaar sneller: Engelse en Amerikaanse bedrijven van de gans, de zogenoemde pennen. Door ook ballpoint wordt genoemd: dat zijn nog
zitten om netjes en vlekkeloos te kunnen begonnen balpennen te produceren, maar zo’n veer schuin af te snijden, kreeg je een resten van die ontlening uit het Ameri-
schrijven – en dat veranderde niet toen pas toen de Fransman Marcel Bich (1914- scherpe punt, die in de inkt kon worden kaans-Engels. Zoals het dus vaker gaat, is
metalen pennen de vogelveren vervingen. 1994), alias ‘monsieur Bic’ (zonder h, voor gedoopt. Veren moest vaak worden aan- de naam gewoon met het voorwerp mee
De latere vulpennen hadden als voordeel het gemak van de Engelsen), het ontwerp gescherpt en gingen niet zo lang mee, en overgenomen.
dat je geen inktpot meer nodig had, maar verbeterde, kwam het grote succes. De bic bovendien was het risico op vlekken groot
die waren ook niet perfect, en bovendien of wegwerpbalpen was geboren. – geen wonder dus dat men op zoek ging Stylo en bic
duur. De komst van de balpen in de jaren naar een alternatief. In België zijn er naast het algemeen
vijftig en zestig betekende een kleine revo- De balpen zoals we die nu kennen, is dus In de achttiende eeuw ontstond de pen Nederlandse pen en balpen en het noorde-
lutie, want inktpot, lessenaar en vloeipapier pas in de jaren vijftig in gebruik gekomen, zoals ouderen die nog wel kennen: een lijke ballpoint nog twee woorden in gebruik:
waren niet meer nodig. En bovendien was maar heeft sindsdien razendsnel zijn vaste houten of metalen schacht waarin je een bic en stylo. Je zult deze woorden niet zo
de balpen goedkoop: tegenwoordig hoef je plaats in het dagelijkse leven veroverd. Wat metalen punt stak. Zo’n pennetje ging wel snel lezen in kranten, tijdschriften of zelfs
ze niet eens meer te kopen, want je krijgt betekent dat voor de benamingen van zo’n langer mee, maar het principe bleef het- schrijfwarencatalogi, omdat ze allebei tot
ze links en rechts, al dan niet met logo, snelle marktveroveraar? Op de kaart zien zelfde en de knoeiproblemen ook. Ook de de informele spreektaal behoren.
toegestopt. we een mooie verdeling tussen het noorden latere vulpen met eigen inktreservoir loste
(pen en balpen) en het zuiden (stylo), die het vlekkenprobleem niet op. Dat gebeurde Stylo is een ontlening uit het Frans, maar
De eerste balpennen volledig samenhangt met de talen die daar pas toen Biro zijn ballpoint pen ontwikkelde. wel een met een verhaal. Het is een verkor-
De eerste bruikbare balpen werd in 1931 dominant waren in de jaren vijftig en zestig Voor deze pen verving hij de punt door een ting van het wat ouderwetse stylograph, en
ontwikkeld door de Hongaar Laszlo Joszef (het Engels en het Frans) toen de balpen buisje inkt met een bolletje. Dat bolletje dat is in het Frans een algemene benaming,
Biro (1899-1985). Nadat hij in 1941 nazi- zijn intrede deed. sloot het buisje af, maar omdat het los zat, vergelijkbaar met ons woord pen. Toen de
4 5