Page 24 - OnzeTaal_jan2019_HR

WOORDSPRONG HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS

Over de oorsprong van allerlei woorden.

Lelijk

chelden doet geen pijn, zo wil het gezegde, maar gelijk dat de plaatsnaam gekozen is op basis van de
etymologisch gezien is dit een lelijke misvatting. klank. Denk daarbij aan dialectwoorden als iep, hiep,
S Scheldwoorden duidde men in de dertiende eeuw ieperig en iepies, die ‘zwaarmoedig, kleinzerig’ beteke-
aan met lelijcke woorden, en zwaar vloeken met lelijcke nen en verkortingen zijn van hypochonder: ‘Wat ben je
eeden sweren. In een Hollands oorkondeboek werd de (h)iep vandaag.’
boete vermeld die stond op het gebruik van “lelijcke
woorden”, in ieder geval door vrouwen: “So waer twee SCHREEUWMOOI
vrouwen kyven ende lelijcke hoerachteghe woorden In zinnen als ‘Hij is lelijk gevallen’ en ‘Hij heeft zich
geven, die verbeuren elc 10 sc [= schellingen].” De oor- lelijk bezeerd’ betekende lelijk aanvankelijk ‘pijnlijk’,
spronkelijke vorm van dit lelijck was leedlijc of leetlijc, maar in dergelijke uitlatingen werd lelijk al snel syno-
waarvan het eerste deel leed is. Lelijck betekende dan niem met erg – zie ook ‘Hij heeft het lelijk te pakken’
ook: ‘wat leed veroorzaakt’. en ‘Hij heeft zich lelijk vergist.’
Lelijk is een woord dat een waardeoordeel inhoudt,
WANSTALTIG en zulke woorden krijgen gemakkelijk een versterkend
De betekenis van leedlijc ontwikkelde zich vervolgens eerste deel, want er zijn altijd mensen of zaken die bij-
tot ‘onaangenaam om te zien of te horen’. En de voorbeeld nóg lelijker dan lelijk zijn. En zo ontstonden
d-klank werd aangepast aan de erop volgende l: leellijc, samenstellingen als foeilelijk, oerlelijk, inlelijk en spuug-
lelijk. Hetzelfde vinden we in kwalijk, dat teruggaat op lelijk.
kwaadlijk. Een bijzondere vorming is het woord schreeuwlelijk,
Lelijk stond gelijk aan ‘afzichtelijk, afschuwelijk, een persoonsaanduiding die aan het eind van de zeven-
mismaakt, wanstaltig’, bijvoorbeeld in “Dat aensicht tiende eeuw voor het eerst voorkwam. De samenstel-
[= gezicht], dat zeer lelic ende mismaket was.” Zo ling is vergelijkbaar met zeldzame vormingen als
kwam lelijk te staan tegenover mooi, en ontstond een spring-in’t-veld of sta-in-de-weg; ook daarin wordt een

Historisches Museum Basel

Lelijk als de dood van Ieperen: gebaseerd op een schildering van een dodendans, in Ieper?

spreekwoord als ‘Al draagt een aap een gouden ring, het werkwoord gevolgd door een nadere bepaling. Met
is en blijft een lelijk ding.’ Al snel werd lelijk overdrach- schreeuwlelijk duidde men vroeger met name huilbaby’s
telijk gebruikt: een lelijke kerel of een lelijke leugenaar en luidruchtige dieren aan, vooral vogels. Tegenwoor-
kan er mooi uitzien, maar tegelijkertijd een karakter dig beschouwen sommigen het als een geuzennaam,
hebben dat van geen kanten deugt – Bredero had het zoals blijkt uit de boektitel Ik schreeuwlelijk van Youp
over “leelijcke trecken”. van ’t Hek.
ONZE TAAL 2019 — 1 ‘zo lelijk als de nacht’ zijn, ‘zo lelijk als een beer’, ‘te naamwoord. Eerst in de letterlijke betekenis (“dat

Een eeuw na de vorming van het zelfstandig naam-
Verregaande lelijkheid leverde de inspiratie voor een
groot aantal creatieve vergelijkingen; mensen kunnen
woord ging men schreeuwlelijk gebruiken als bijvoeglijk
schreeuwleelijke vee”), maar al snel kwam het vooral
lelijk om voor de duivel te dansen’ of ‘zo lelijk (of mager
of bleek) als de dood van Ieperen’. De vergelijking met
voor in de overdrachtelijke zin ‘ontzettend lelijk’. En
inmiddels is schreeuwlelijk als kwalificatie van nieuwe
de nacht zal gebaseerd zijn op het feit dat ’s nachts alles
donker en grauw is. In zo lelijk als de dood van Ieperen
wordt verwezen naar de West-Vlaamse stad Ieper.
wat dies meer zij zó ingeburgerd dat er alweer op geva-
rieerd wordt. In het verhaal ‘Nice guys don’t get laid’
Waarom? Misschien was daar in de Middeleeuwen een uniformen, verkiezingsreclameborden, gebouwen en
schilderij of wandschildering van een dodendans te zien van Ronald Giphart wordt een meisje gecomplimen-
24 – dat kwam vaker voor in die tijd. Maar het is ook mo- teerd met het woord schreeuwmooi. 