Page 26 - OnzeTaal_april2019_HR

WOORDSPRONG HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS

Over de oorsprong van allerlei woorden.

IJsbeer

e afgelopen winter werd op Nova Zembla door
de Russische autoriteiten de noodtoestand uit-
D geroepen. De reden: een invasie van hongerige
ijsberen. Door de wereldwijde opwarming van de aarde
zijn er steeds meer zorgen over de ijsbeer en zijn leef-
gebied. Minder zorgelijk maar zeker interessant is een
heel andere kwestie: hoe komt de ijsbeer eigenlijk aan
zijn naam?
STERRENBEELDEN
De ijsbeer komt alleen voor in het noordpoolgebied.
Taalkundig gezien is dit een bijzonder toeval. Het bij-
voeglijk naamwoord arctisch (‘tot de noordpool beho- Nederlandse scheepslieden worden op Nova Zembla verrast
rend’) gaat namelijk terug op het Oudgriekse arktos door een ijsbeer.
(‘beer’). De oude Grieken hadden geen weet van ijs- Uit: VVaerachtighe Beschryvinghe Van drie seylagien ter werelt noyt soo vreemt ghehoort
beren; ze gaven twee sterrenbeelden aan de noordelijke van Gerrit de Veer (1598).
hemel de namen Grote Beer en Kleine Beer, omdat de
contouren aan beren deden denken. De Poolster, zo
genoemd omdat hij in het noorden staat en dus naar
de noordpool wijst, maakt deel uit van de Kleine Beer.
Vandaar dat de Grieken de noordpool aanduidden als toe als leenvertaling gebruikt, maar was niet succesvol
polos arktikos (‘de pool van de beer’). De Griekse bena- omdat dit woord al in omloop was geraakt voor een
ming voor de zuidpool, polos antarktikos, herkennen we robbensoort.
in Antarctica. De naam van het continent is gevormd In dezelfde periode komt het woord ijsbeer op. Ook
door toevoeging van het voorvoegsel anti- (‘tegenover- in andere talen raken tegelijk soortgelijke benamingen
gesteld’). in omloop; vergelijk het Duitse Eisbär, het Zweedse
Aan het eind van de zestiende eeuw zochten de Ne- isbjörn en het Noorse isbjørn. Het is moeilijk te zeggen
derlanders een doorvaart naar Azië via de Noordelijke hoe de precieze ontleningswegen zijn verlopen. Ook in
IJszee, en ze kwamen daarbij voor het eerst in aan- het Engels vinden we in deze periode ice bear. Deze
raking met ijsberen. Op 12 juni 1596 werd tijdens een aanduiding is inmiddels vervangen door polar bear. In
expeditie door Willem Barentsz en zijn mannen bij het Nederlands komt poolbeer de laatste tijd steeds
een net ontdekt eiland een ijsbeer gedood. Ze gaven dat vaker voor, en dat is zonder enige twijfel onder invloed
eiland de naam Bereneiland. De huidige Noorse naam van de Engelse naam.
Bjørnøya is hiervan de letterlijke vertaling. Toen Ne-
derlandse walvisvaarders aan het begin van de zeven- HEEN EN WEER
tiende eeuw bij de 2277 meter hoge berg op het eiland IJsberen vormden lange tijd een bijzondere dierentuin-
Jan Mayen − de noordelijkste actieve vulkaan ter wereld attractie. In de kleine kooien liepen de dieren voort-
− ijsberen waarnamen, noemden ze die berg Beeren- durend heen en weer. Dat heeft in het Nederlands eind
berg, wat tot op de dag van vandaag de internationaal negentiende eeuw geleid tot het werkwoord ijsberen
gebruikelijke benaming is. voor ‘rusteloos heen en weer lopen’. Dit woord komt in
deze betekenis alleen in het Nederlands voor. In het
SNEEUWBEER Duits is het herumtigern: tijgers vertonen in gevangen-
De benaming ijsbeer was eind zestiende eeuw nog schap hetzelfde gedrag.
niet gebruikelijk in het Nederlands. Een ijsbeer die op Vijftig jaar geleden, van augustus 1968 tot septem-
6 september 1595 twee matrozen doodde die aan de ber 1969, verbleven vier Nederlandse studenten biolo-
zuidkust van Nova Zembla op zoek waren naar berg- gie op Spitsbergen. Zij namen deel aan een internatio-
ONZE TAAL 2019 — 4 gen uit die tijd is steevast sprake van ‘witte beren’. In De allereerste ijsbeer die op deze wijze werd behandeld,
kristal, werd door Jan Huygen van Linschoten beschre-
naal ijsbeeronderzoek. Daartoe verdoofden ze de dieren
met een injectiepijltje en voorzagen ze van een merk.
ven als “eenen grooten witten Beyr”. In de reisversla-
de zeventiende eeuw sprak de dichter Vondel poëtisch
kreeg behalve een nummer een eigen naam. In het log-
boek van de expeditie staat te lezen: “Onze gemerkte
van een ‘sneeuwbeer’.

In de tweede helft van de achttiende eeuw kreeg de
beer 251 genaamd Barend laat zich nadat hij de spekton
ijsbeer zijn huidige wetenschappelijke naam: Ursus
mage aan noordpoolreiziger Willem Barentsz of een
maritimus, letterlijk ‘zeebeer’. Die naam was gekozen
toespeling op het kleuter-tv-programma Barend de
omdat het leefgebied van de ijsbeer het in zee drijven- heeft ontdekt, moeilijk verjagen.” Was dat een hom-
de ijs is, waar hij jacht maakt op zeehonden. De bena- Beer, dat van 1964 tot 1968 met groot succes werd uit-
26 ming zeebeer werd in die tijd in het Nederlands af en gezonden? 