Wat is een paradox? En wat is het verschil met een oxymoron en een contradictio in terminis?

De paradox, het oxymoron en de contradictio in terminis hebben gemeenschappelijk dat ze om een tegenstelling draaien. Toch zijn er ook verschillen.

Paradox

Een paradox is een uitspraak (meestal een hele zin) waarvan de onderdelen op het eerste gezicht met elkaar in tegenspraak zijn. Iemand zegt of schrijft dus iets wat niet lijkt te kloppen. Maar als je er even over nadenkt, zit er tóch een logische of soms zelfs wijze gedachte achter. De bedoeling van de spreker of schrijver komt dus pas op het tweede gezicht naar voren.

De paradox is een bekende stijlfiguur. Een paar voorbeelden:

• ‘Schrijven is schrappen.’
  Als je echt alles zou schrappen wat je schrijft, houd je niets over. Bedoeld is: de tekst die je hebt geschreven, kan vaak een stuk korter en wordt ook beter als je overbodige woorden schrapt.
• ‘Niets is geheel waar, en zelfs dát niet.’
  Als niets helemaal waar is, is ook de bewering ‘Niets is geheel waar’ zélf niet helemaal waar. Op het eerste gezicht een nutteloze uiting, maar op het tweede gezicht een illustratie van wat er bedoeld is: ‘dé waarheid’ bestaat niet.
• ‘Er is één constante in het leven: dat alles voortdurend verandert.’
  Constante is in tegenspraak met voortdurend veranderen, maar toch kun je die veranderingen ook als iets onveranderlijks zien (in de zin van ‘wat altijd doorgaat’).
• ‘Hoe meer ik weet, hoe meer ik weet dat ik niets weet.’
  Meer weten en niets weten zijn in tegenspraak met elkaar. Bedoeld is: hoe groter het ‘volume’ van je kennis wordt, hoe groter ook je ‘raakvlak’ wordt met alles wat je óók nog zou kunnen weten. Dat maakt dat je inziet dat je - hoeveel je ook leert - uiteindelijk toch ‘niets weet’ van alles wat er te weten is.

Paradox betekent letterlijk ‘tegen de verwachting ingaand’. Para betekent in klassiek Grieks ‘tegen’ en dox komt van het werkwoord dokein ‘zich voordoen, lijken, denken’.

Oxymoron

Bij het oxymoron (de klemtoon ligt op mo) gaat het om twee begrippen die op het eerste gezicht niet samen lijken te gaan, al worden ze wel zo gepresenteerd. Een bekend voorbeeld is ‘Er viel een oorverdovende stilte.’ Dat is eigenlijk gek: oorverdovend hoort juist bij lawaai. Als je deze twee woorden toch combineert, maak je extra duidelijk dat de stilte enorm en veelzeggend is. Iemand zóú iets moeten zeggen, maar niemand durft of niemand weet wat hij moet zeggen.

Een oxymoron is net als een paradox vaak spitsvondig en poëtisch. Oxymoron is trouwens zélf een oxymoron: het Griekse oxus betekent ‘scherp’ en moros ‘gek’. Scherp en gek zijn met elkaar in tegenspraak.

Meer voorbeelden:

• ‘de ongekroonde koning van het levenslied’
  Een echte koning is juist wél gekroond. Bedoeld is: ‘de beste vertolker’.
• ‘een vreemd vertrouwd landschap’
  Vreemd en vertrouwd sluiten elkaar eigenlijk uit. Bedoeld is: een landschap dat je niet kent, maar dat onmiddellijk herinneringen oproept aan iets bekends.
• ‘oud nieuws’
  Nieuws is per definitie recent en niet oud. Bedoeld is: sommige mensen denken dat het nieuws is, maar het is allang bekend.
• ‘een publiek geheim’
  Een geheim is juist níét publiek (openbaar bekend). Bedoeld is: iedereen weet het, maar niemand praat erover.
• ‘per ongeluk expres’
  Je doet iets juist óf per ongeluk óf expres. Bedoeld is: bewust maar stiekem.
• ‘de ondraaglijke lichtheid van het bestaan’
  Ondraaglijk is letterlijk ‘zó zwaar dat het niet te dragen is’. Dat is juist het tegenovergestelde van lichtheid. Maar hier moet ondraaglijk figuurlijk worden opgevat: ‘vreselijk’, ‘niet vol te houden zo zwaar/moeilijk’.

Contradictio in terminis

Verwant aan het oxymoron is de contradictio in terminis. Contradictio in terminis betekent letterlijk ‘tegenspraak in de gebruikte begrippen zelf’. Het gaat daarbij om een tegenspraak die de spreker of schrijver zélf ziet en onder de aandacht wil brengen. Als je bijvoorbeeld zegt: ‘Een humane oorlog is een contradictio in terminis’, bedoel je dat als kritische uitspraak: een oorlog is nooit humaan. Een verschil met een oxymoron is dat je een contradictio in terminis vaak expliciet als zodanig benoemt. Nog een voorbeeld: ‘Een oprechte politicus? Dat is een contradictio in terminis!’ Met deze uitspraak geef je op een ironische manier je mening: politici liegen. Ook de term bindend studieadvies kun je een contradictio in terminis noemen: een advies is immers juist niet bindend.