Wat betekent onnavolgbaar?

Onnavolgbaar kun je op twee manieren gebruiken:

• De schilderijen van Vermeer zijn van een onnavolgbare schoonheid. (‘ongeëvenaard, geweldig’)
• De spellingregels voor het Engels zijn voor veel Engelstaligen onnavolgbaar. (‘onbegrijpelijk’)

Hoe komt dit woord aan een positieve én een negatieve betekenis?

Zo goed dat het niet nagevolgd kan worden

Van oudsher betekent onnavolgbaar ‘ongeëvenaard; zó goed dat het niet nagevolgd kan worden’. De techniek van Rembrandt of de eindsprint van Femke Bol bijvoorbeeld kun je onnavolgbaar noemen – zó weergaloos dat het onmogelijk na te doen is. 

De kern van onnavolgbaar is het werkwoord navolgen: dat betekent ‘hetzelfde doen als iemand anders’, ‘iemands voorbeeld volgen’. Met -baar druk je uit dat iets mogelijk is: iets wat breekbaar is kun je breken, iets wat navolgbaar is kun je navolgen. Met on- ervoor ontstaat het tegenovergestelde: onbreekbaar is ‘niet (mogelijk om) te breken’, en onnavolgbaar is ‘niet (mogelijk om) na te volgen’, of ‘ongeëvenaard’.  

Niet te volgen

Onnavolgbaar wordt sinds het begin van de eenentwintigste eeuw steeds vaker in een andere betekenis dan ‘ongeëvenaard’ gebruikt. Bijvoorbeeld:

• De onnavolgbare uitspraken van Johan Cruijff zijn soms tegeltjeswijsheden geworden.
• Nadat de lijsttrekker een onnavolgbare uitleg had gegeven, was de hele Kamer in verwarring.

Betekent de eerste zin hierboven dat Cruijffs uitspraken zó mooi en treffend zijn dat ze niet te evenaren zijn? Dat kán bedoeld zijn, maar het lijkt erop dat ze vooral ‘niet te volgen’ zijn, oftewel ‘onbegrijpelijk’. Hetzelfde geldt voor de onnavolgbare uitleg van de lijsttrekker: die was waarschijnlijk niet te volgen.

Interessant is overigens dat volgen én navolgen ooit letterlijk ‘achternagaan’, ‘dezelfde kant op gaan als een ander’ betekenden. Bij beide woorden kwam daar vervolgens de betekenis ‘iemands gedachten of redenering kunnen bijhouden’ en ‘iemand kunnen begrijpen’ bij; het is heel gewoon om te zeggen dat je iemand wel of niet kunt volgen. De nieuwe betekenis van onnavolgbaar (‘niet te volgen/begrijpen’) sluit daar dus bij aan – ook al is het hele werkwoord navolgen in die betekenis niet gangbaar meer. Het zou dus misschien logischer geweest zijn als het woord onvolgbaar, dat ook ooit bestond, in gebruik was gebleven.

Sinds 2023 staat onnavolgbaar in de betekenis ‘onbegrijpelijk’ ook in de Dikke Van Dale.