Wat is het verschil tussen willekeurig en onwillekeurig?

Willekeurig betekent meestal ‘door toeval bepaald, zomaar gekozen’. Bijvoorbeeld: ‘Ik laat mijn speellijst altijd beginnen bij een willekeurig nummer.’ Onwillekeurig betekent doorgaans ‘zonder erover na te denken, zonder er bewust voor te kiezen, zonder opzet’. Bijvoorbeeld: ‘Die ouderwetse meubels doen me onwillekeurig denken aan het huis van mijn grootouders.’

Willekeurig

Willekeurig betekent eigenlijk ‘in overeenstemming met iemands wil, opzettelijk’. Daaruit ontstond de betekenis ‘eigenmachtig, op eigen gezag, eigenwijs’. Het kreeg ook de betekenis ‘door toeval bepaald, toevallig, zomaar’. Voorbeelden:

Ik heb het zelf geprobeerd op te lossen, maar nu verwijten ze me dat ik willekeurig ben opgetreden. (‘eigenmachtig’)
In dat land worden mensen willekeurig opgepakt en opgesloten’ (‘zomaar’)
Kies een willekeurig getal onder de tien. (‘door toeval bepaald, welk dan ook’)
De bundel bevat een willekeurige selectie uit haar werk. (‘door toeval bepaald’)
Het onderzoek is gebaseerd op een willekeurige steekproef. (‘door toeval bepaald’)

Het tegenovergestelde van willekeurig is niet-willekeurig, bijvoorbeeld: ‘Bij een niet-willekeurige steekproef stel je de onderzoeksgroepen samen op basis van bepaalde criteria.’

Onwillekeurig

Onwillekeurig betekent ‘niet door de menselijk wil beïnvloed, niet opzettelijk, onbewust’. Bijvoorbeeld:

Ik heb kennelijk onwillekeurig een verlanglijstje bijgehouden in mijn hoofd, want ik weet wel drie dingen die ik wil hebben.
Als ik dit liedje hoor, denk ik onwillekeurig aan de zomer.
Ik maakte van schrik een onwillekeurige beweging en stootte de vaas om.

(On)willekeurige spieren

Willekeurig en onwillekeurig komen vooral in de medische vaktaal voor in de betekenissen ‘bewust aan te sturen’ respectievelijk ‘niet bewust aan te sturen’. Zo zijn de armspieren ‘willekeurige spieren’: je kunt ze min of meer bewust spannen en ontspannen. De hartspier is een ‘onwillekeurige spier’: die is niet aan te sturen.