Waarom is begrafenis met een f en begraven met een v, en hebben beleven en belevenis allebei een v?

Woorden als begrafenis en erfenis eindigden enkele eeuwen geleden niet op -enis maar op -nis, zonder e ervoor. Dat achtervoegsel -nis kwam soms achter een werkwoordstam: erf - erfnis, begraaf - begraafnis, soms achter een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord: droef - droefnis, duister - duisternis, en soms achter een voltooid deelwoord: bekend - bekendnis, gebeurd - gebeurdnis. Omdat de d in dit soort woorden als t klonk, werd hij gaandeweg ook steeds vaker zo geschreven: bekentnis, gebeurtnis, enz.

In een later stadium werd in een aantal woorden op -nis een e ingevoegd om de uitspraak gemakkelijker te maken. De daaraan voorafgaande medeklinker veranderde dan meestal echter niet. Zo zijn begrafenis, erfenis, droefenis, bekentenis, gebeurtenis, enz. ontstaan.

Belevenis: ‘vertaling’ van Erlebnis

De uitzondering is het woord belevenis. Dit woord is jonger dan de voorbeelden hierboven. Het is ‘pas’ in de negentiende eeuw gevormd. En het is waarschijnlijk ook geen rechtstreekse afleiding van beleven of beleef met het achtervoegsel -nis, maar het is ontstaan naar analogie van het Duitse Erlebnis. Door erleben te vertalen als beleven wordt Erlebnis al snel belevenis – met een v, net als het werkwoord.

Overigens is de d lang niet in alle gevallen in een t veranderd; denk bijvoorbeeld aan geschiedenis, belijdenis, besnijdenis en behoudenis. De uitspraak van de woorden heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld.

Nog een paar bijzondere gevallen:

• beeltenis: afgeleid van beeld (met t-uitspraak) of van de stam van beelden
• begankenis (‘processie, drukte’): bevat dezelfde k-klank als bijvoorbeeld vergankelijk, maar afgeleid van begaan
• ontsteltenis: afgeleid van ontsteld (‘in de war’)
• ontstentenis (‘afwezigheid’): afgeleid van ontstanden, het voltooid deelwoord van ontstaan in de Middelnederlandse betekenis ‘ontbreken’
• verbintenis: afgeleid van de tegenwoordige tijd verbind
• vergiffenis: waarschijnlijk ontstaan als uitspraakvariant van vergevenis of vergeefnis