Page 27 - OnzeTaal_mei2021_HR

Neem het geval rookvlees. In sommige streken zegt bestaat uit meerdere delen. De andere genoemde voor-
men ‘róókvlees’ (en dan ook bijna iedereen) en in andere zetsels (door, na, voor en tot) hebben met -dat erbij nog
streken zegt men ‘rookvléés’ (en daar dan ook weer bij- ongeveer dezelfde betekenis.
na iedereen). Het is een regionale variatie, maar daar wil Het aardige van deze hypothese is dat ze ook nog
ik het hier niet over hebben. niet-besproken gevallen kan verklaren: omdat en zodat.
Er is nog een ander soort wisselend accent, zoals in de Die voegwoorden kennen ook maar één accentuering,
volgende zinnen (opgetekend uit de werkelijkheid): namelijk ‘omdát’ en ‘zodát’, en ik denk dat dat samen-
hangt met de onmogelijkheid van herschrijvingen, zo-
- Het gaat niet om één probleem, het gaat om een als: ‘Oosterbekers konden hun eigen parkeerplaats niet
heleboel problemén. op …
- Ik heb nooit beweerd dat ze rood is; hooguit rood-
áchtig. - … omdat een buurman de boel versperde’ (kan wel)
- … om een boze buurman de boel versperde’ (kan niet)
Hebben de woorden problemen en roodachtig nu elk een
wisselend accent? Niet echt. Uitsluitend in heel speciale - … zodat hun auto’s bleven staan’ (kan wel)
situaties, als er contrast aangebracht moet worden (pro- - … zo hun auto’s bleven staan’ (kan niet)
bleem tegenover problemen; rood tegenover roodachtig),
horen we die nogal bijzondere accentuering. In wat Doordat om en zo niet langer in hun eentje de betekenis
volgt, laat ik alle regionale variatie en nadruks- en con- van omdat en zodat kunnen dragen, worden ze ervaren
trast-accenten buiten beschouwing. als een ondeelbaar geheel. En daar hoort een andere
accentuering bij.
TWEE APARTE WOORDEN
Bij de voegwoorden doordat, nadat, voordat en totdat zijn UITSPRAAKWOORDENBOEK
er, als gezegd, steeds twee mogelijkheden, maar bij op- Nu ontbreekt nog één schakel in mijn redenering. Na-
dat is het anders en hebben we slechts één mogelijkheid: melijk: klopt het dat op in vroeger tijd (ook wel) dezelfde
opdat is altijd ‘opdát’. Hoe komt dat? betekenis kon hebben als het huidige opdat? Daarvoor
Ik veronderstel nu (en voel me daarin tamelijk zeker) gaan we te rade in onze historische woordenboeken.
dat in de vroegste situatie de klemtoon op de eerste let- En ja, in het Middelnederlandsch Woordenboek vinden we
tergreep lag. Toen het namelijk nog in feite twee aparte inderdaad de voorbeelden die laten zien dat het vroeger
woorden waren, iets wat ook het geval was bij voegwoor- zo was:
den als doordat, nadat, voordat en totdat. Oftewel, dat de
beklemtoning ‘dóórdat’, ‘nádat’, ‘tótdat’, ‘vóórdat’ de Eleasaruse (…) maecten si pape up tgone dat hise
oudere vorm is, en ‘doordát’, ‘nadát’, ‘totdát’, ‘voordát’ bewachten soude
een vernieuwing. (letterlijk: ‘Lazarus maakten ze paus ‘op’ datgene
Als mijn interpretatie van het vers van Boddaert cor- dat hij hen bewaken zou.’)
rect is, dan heeft ook opdat het stadium gekend van
klemtoon op de eerste lettergreep. De situatie bij opdat Voor de volledigheid nog dit: de overgang van klemtoon
is dan niet wezenlijk anders dan die bij zijn soortgeno- op de eerste naar klemtoon op de tweede lettergreep is
ten, maar er is wel een faseverschil. Heeft het voeg- niet van vandaag of gisteren. Dankzij het heiligenleven
woord opdat de genoemde verandering eerder doorlopen, van St. Lutgart uit de dertiende eeuw, een lange tekst in
of is ze hier eerder voltooid? En zo ja, waarom zou dat zo keurige jamben, weten we dat opdat in die tijd een klem-
zijn?
Ik denk dat er een voor de hand liggende verklaring
voor is. Vergelijk: Opdat voelt niet langer
aan als iets wat bestaat
- totdat er niets meer van over was
- tot er niets meer van over was
uit meerdere delen.
- voordat hij opnieuw begint
- voor hij opnieuw begint
toon heeft op de tweede lettergreep. Misschien is het
of toch minstens: niet zozeer bijzonder dat de klemtoon naar achteren
verschuift als wel dat bij sommige voegwoorden de
- doordat hij bleef zwijgen klemtoon op de eerste syllabe zo lang mogelijk blijft.
- door zijn zwijgen
Wat onze historische woordenboeken helaas niet doen,
- nadat zijn broer vertrokken was is vermelden waar vroeger de klemtoon lag. Nu is dat in
- na het vertrek van zijn broer veel gevallen natuurlijk niet bekend. Toch valt in heel
wat gevallen de uitspraak wel min of meer te reconstru-
Daartegenover staat dan een zin als: ‘De Vlaamse eren. Soms met vrij grote zekerheid (zoals hier bij op-
Regering voorziet de nodige materialen … dat), soms meer hypothetisch. Het zou een prachtige
aanvulling zijn op onze historische woordenboeken als ONZE TAAL 2021 — 5
- ... opdat vaccinatiecentra kunnen starten’ (kan wel) iemand eens zou proberen een historisch uitspraak-
- ... op vaccinatiecentra kunnen starten’ (kan niet) woordenboek te maken. Het hoeft niet volledig te zijn.
Maar het zou al mooi zijn als het de woorden besprak
PARKEERPLAATS waarvan we de vroegere uitspraak wél kennen. 
De betekenis van op is zodanig geëvolueerd dat het niet
meer in z’n eentje de betekenis van opdat kan dragen.
Dat impliceert dat opdat niet langer aanvoelt als iets wat 27