Page 22 - Onze Taal _mei2019_HR

Hoe bekend zijn Amsterdamse
woorden? En wie gebruikt ze nog?
Hebben porem en drijfsijssie hun
langste tijd gehad? Onlangs is er
onderzoek naar gedaan.

KRISTEL DORELEIJERS EN
NICOLINE VAN DER SIJS

Geef mij maar

Amsterdams?

ok dankzij nationale beroemdheden als André
Hazes (“Ik bin so eensaom sonder jouw”) en
OJohnny Jordaan (“Geef mai maor Amsterdam,
men Mokums paradais”) weet iedere Nederlander wel De Amsterdamse zangers Johnny Jordaan (links; 1924-1989)
hoe het Amsterdamse dialect klinkt. Maar hoe zit het en Willy Alberti (1926-1985).
met de typisch Amsterdamse woorden en uitdrukkin-
gen? Hoe bekend zijn die? Om dat te onderzoeken heb-
ben we van november 2018 tot april 2019 de test ‘Hoe De bekendste woorden blijken, in aflopende volgorde,
goed is jouw Amsterdams?’ geplaatst op de website van porem, kinnesinne, achenebbisj, lou loene en bijgoochem.
het populairwetenschappelijke tijdschrift Quest. Opmerkelijk is dat dit allemaal Jiddische leenwoorden
zijn. Het onbekendst zijn de uitdrukkingen haarlemmer-
MIX dijkies maken en stukkies draaien, en de Jiddische woorden
De test bestond uit vijftien meerkeuzevragen, zoals: dalven en koefnoen. Van deze woorden kent slechts hoog-
‘Wat betekent de Amsterdamse uitdrukking een snee in stens een derde van de invullers de juiste betekenis.
de neus hebben?’ Deelnemers konden kiezen uit: ‘gewond Overigens is koefnoen een instinker: de meeste invullers
zijn na een schermutseling’, ‘dronken zijn’, ‘gefopt, kozen voor de betekenis ‘typetje’, ongetwijfeld vanwege
bedrogen zijn’ en ‘doorhebben dat iets gaande is’. het gelijknamige televisieprogramma, maar het juiste
41 procent van de deelnemers koos het juiste ant- antwoord is ‘gratis’. Het Jiddische woord koefnoen is
woord: ‘dronken zijn’. De woorden uit de test zijn geko- eigenlijk een letterwoord: de Hebreeuwse letters koef (k)
zen uit lijsten met typisch Amsterdamse woorden uit en noen (n) vormen k.n., dat staat voor ‘kost niets’.
vooral het begin van de twintigste eeuw. Ze vormen een Er kwam geen duidelijk verschil in opleidingsniveau
mix van eigen vormingen en Jiddische leenwoorden – van de invullers naar voren. Drie uitdrukkingen zijn
het Jiddische element was in Amsterdam van oudsher vooral bekend bij mannen: snee in de neus, bijgoochem en
heel sterk. gebeft gajes. Zou de betekenis hier een rol spelen?
De Amsterdamse vormingen waarnaar we vroegen,
zijn: appies (‘aardappels’), drijfsijssie (‘eend, watervo- LEEFTIJD
gel’), gebeft gajes (‘rechters’), haarlemmerdijkies maken Er bleek wel een duidelijk leeftijdsverschil te zijn: op alle
(‘ruziemaken’), mans (‘geldbakje van straatmuzikant’), vragen scoorden de oudere invullers hoger. Dat hoeft
een snee in de neus hebben (‘dronken zijn’) en stukkies geen verbazing te wekken, want uit een groot onderzoek
draaien (‘spijbelen’). En wat betreft de Jiddische leen- van de Vlaamse taalpsycholoog Marc Brysbaert blijkt dat
woorden ging het om achenebbisj (‘armoedig’), bekatte- de woordenschat van taalgebruikers gedurende hun hele
ring (‘uitbrander’), bijgoochem (‘een betweterig per- leven blijft groeien. In sommige gevallen echter zijn de
soon’), dalven (‘bedelen’), kinnesinne (‘jaloezie’), lou verschillen tussen ouderen en jongeren groter dan ver-
ONZE TAAL 2019 — 5 KOEFNOEN gebeft gajes en snee in de neus vertonen een generatie-
loene (‘mis’), koefnoen (‘gratis’) en porem (‘gezicht’).
wacht. Zo blijkt maar een kwart van de jongeren drijfsijs-
sie te kennen, tegenover driekwart van de ouderen. Ook
kloof. Die uitdrukkingen zouden in de toekomst weleens
De test is 3265 keer ingevuld, door 1359 mannen en 1906
vrouwen, en door mensen van allerlei leeftijden: van 504
kunnen verdwijnen, omdat ze kennelijk niet meer wor-
den doorgegeven.
jongeren onder de 24 tot 264 vijfenzestigplussers. Het
Daarentegen kent ook de meerderheid van de jonge-
opleidingsniveau van de invullers is over het algemeen
hoog: 86 procent heeft een middelbare tot hogere oplei-
nebbisj, lou loene en bijgoochem. Hetzelfde geldt voor
ding gevolgd. Van de invullers komt 15% uit Amsterdam ren de Jiddische leenwoorden porem, kinnesinne, ache-
en 63% uit plaatsen verspreid over alle provincies; 22% bekattering, maar dit wordt met name onder jongeren
22 heeft geen postcode ingevuld. vaker geassocieerd met ‘pak slaag’ dan met ‘uitbrander’: