Page 30 - OnzeTaal_jul_aug2021

ETYMOLOGIE

De reuzen-

koeskoes Illustratie: Frank Dam

e meeste mensen denken bij koeskoes, ook
gespeld als couscous, aan een populair Noord-
D Afrikaans griesmeelgerecht, en bij reuzencous-
cous aan de rondere, dikkere variant daarvan uit Israël
en Libanon. Maar een koeskoes is ook een dier, en fans
van Karel van het Reve zullen reuzenkoeskoes onmiddel-
lijk associëren met zijn essay in boekvorm Een dag uit
het leven van de reuzenkoeskoes uit 1979, waarin hij op AROMATISCHE OLIE
geestige wijze zijn lekenbezwaren tegen de evolutie- De naam van deze grassoort is in het Moluks en Maleis
theorie uiteenzette. Wat voor dier is die reuzenkoeskoes kuskus, en dit is ontleend aan het Hindi: khus, ook wel
eigenlijk, en waar komt zijn naam vandaan? Daarop khuskhus. Hindi wordt gesproken in India, waar dit gras
gaan we deze keer in, ter gelegenheid van het honderd- oorspronkelijk uit afkomstig is. De grassoort is nog
ste geboortejaar van Karel van het Reve (1921-1999). steeds zeer populair vanwege de aromatische olie, die
we momenteel in het Nederlands kennen onder de
AMBON naam vetiverolie. Dat de naam van het dier in het Moluks
Koeskoes is de naam van een familie van buideldieren die teruggaat op de grassoort, zoals Valentijn beweert, is
voorkomen in Zuidoost-Azië en Australië. Reeds in 1648 goed denkbaar: buideldieren leven immers van grassen
maakt de Amsterdamse arts Willem Piso in een boek en bladeren en zijn daar dus vaak te vinden.
over Brazilië terloops gewag van de Oost-Indische Ondertussen werd de buideldiernaam via een tweede
“cous-cous”, maar de eerste die het dier uitgebreid be- Nederlandse auteur ook internationaal bekend. De
schrijft, is François Valentijn, die vanaf 1685 als predi- Nederlandse apotheker en zoöloog Albert Seba publi-
kant werkte op Ambon. In zijn monumentale vijfdelige ceerde in 1734-35 een tweedelig werk in het Latijn en
werk Oud en Nieuw Oost-Indiën (1724-1726) wijdt hij een Nederlands: Schatryke kabinet der voornaamste seldzaam-
hoofdstuk aan de dierenwereld van Ambon, waarin hij heden der natuur. Daarin komt ook de koeskoes ter spra-
een uitgebreide beschrijving opneemt van de coescoes, ke, waarvan hij de naam in de Nederlandse en Latijnse
“zoo groot, als een middelbare of volwasse kat”, “de tekst spelt als coes-coes. Via Seba – zo blijkt uit de
voorste pooten zyn veel korter, als de achterste”, en de Nederlandse spelling in de vreemde talen – komt het
jongen zitten in “een opene zak, of beurze, die men tus- woord in de achttiende eeuw terecht in het Frans als
schen de agterste pooten gewaar werd”. Hij schroomt coes-coes (later couscous), in het Engels (coes coes, later
geen overdrijving: “De groote voor al zyn zeer boos en cuscus) en in het wetenschappelijke Latijn (Coescoes,
gevaarlyk, konnende, als iemand hen, op een Boom zit- later Cuscus; tegenwoordig wordt deze naam niet meer
tende, by de steert vat, wel een Keerel na boven trekken, gebruikt, en luidt de wetenschappelijke benaming van
die zy dan ook wel weer weten te laten vallen.” de buideldierfamilie: Phalangeridae).
Over de herkomst van de naam schrijft Valentijn:
“De naam van dit Dier is by de Inlanders en Maleijers ACROBAAT
Coessoe, en by ons Coescoes, een naam, die men ook De reuzenkoeskoes komt alleen voor in het oosten van
geeft, aan zeker stekelig Gras”, waarin het dier “zich Australië en heeft huidplooien tussen de poten waarmee
veeltyds, ja meest, in die ruygte ophoud”. Dit is een hij spectaculaire zweefvluchten van boom tot boom
interessante observatie. Koeskoes als benaming voor maakt; vandaar de wetenschappelijke benaming Petau-
een grassoort vinden we inderdaad terug in allerlei roides volans (‘vliegende acrobaat’).
Het essay van Karel van het Reve draait om de vraag
VOC-documenten uit Ambon; zo is in 1784 sprake van wat nu eigenlijk het evolutionair ontstane voordeel van
ONZE TAAL 2021 — 7/8 Koeskoes is niet alleen de naam van een buideldier, vind je de naam reuzenkoeskoes niet eerder dan in 1979,
“het in brand steeken van koeskoes of lang gras”.
die zweefhuid is. In Nederlandse teksten en kranten
Couscous als gerecht
het jaar waarin het stuk van Van het Reve verscheen.
Wel wordt deze genoemd in de populaire encyclopedie
Het leven der dieren van Bernhard Grzimek uit 1971, en
maar ook van een gerecht – dan ook gespeld als cous-
dat is ongetwijfeld de inspiratie geweest van Van het
cous. De gerechtnaam is, waarschijnlijk via het Frans,
naam Riesengleitbeutler.
geleend uit het Arabisch en gaat terug op een Berber-
taal. Koeskoes kwam al in 1681 voor als aanduiding van Reve; het reuzen-deel zal gebaseerd zijn op de Duitse
een scheepsmaaltijd.
30 HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS