Page 10 - OnzeTaal_april2019_HR

VRAAG EN

ANTWOORD

MEERVOUD VAN BRAND-
WEERMAN
at is het meervoud van brand-
W weerman: brandweermannen,
brandweerlieden of brandweerlui?
Volgens de woordenboeken zijn alle
drie de vormen juist.
Veel mensen hebben geleerd dat
beroepsnamen die op -man eindigen,
een meervoud op -lieden of op -lui
hebben. Het is niet helemaal duidelijk
waar die ‘regel’ vandaan komt; al in de
Middeleeuwen kwamen meervouden
als timmermannen gewoon voor, even-
als timmerlieden en timmerlui(den).
De meervoudsvormen met -lieden
en -lui zijn eeuwenlang erg gangbaar
geweest, maar ze zijn langzaam aan SPREEKWOORDELIJK
het verdwijnen. Woorden als brand- Illustratie: Matthijs Sluiter
weerlieden, kooplui en zakenlieden
klinken voor veel taalgebruikers for-
meel of verouderd. Er zijn ook tal van DE NIEREN PROEVEN
beroepen waarbij het meervoud op
-lieden of -lui ronduit ongebruikelijk n Trouw las ik een paar maanden geleden deze uitspraak: “Nederlanders
is: klusjeslieden, vuilnislieden, cameralui Iwillen elkaars nieren proeven: wie ben jij, kan ik je vertrouwen?” Wat is
en geluidslui zijn vormen die je vrijwel dat voor vreemde uitdrukking, dat je ‘elkaars nieren wilt proeven’?
nooit tegenkomt. Het is veel gewoner
om klusjesmannen, cameramannen en Met iemand de nieren proeven (of iemands nieren proeven) wordt bedoeld: iemand
dergelijke te gebruiken. proberen te doorgronden, iemands werkelijke mening of karakter peilen, probe-
Een nadeel van meervoudsvormen ren te weten te komen wat iemand werkelijk waard is.
op -mannen is wel dat ze vrouwen Doe je dat dan door een hapje van iemands nieren te nemen? Nee, het gaat
lijken uit te sluiten. Daarom wordt hier om proeven in een verouderde betekenis: ‘keuren, testen, onderzoeken’, of
steeds vaker gekozen voor de meer- iets specifieker ‘doorgronden’; dit proeven hangt samen met het woord proef, dat
voudsuitgang -mensen: brandweer- onder meer ‘test, onderzoek’ betekent. De nieren zijn, aldus het Woordenboek der
mensen, vakmensen, zakenmensen. Die Nederlandsche Taal (WNT), een “zinnebeeld van het innigste van het gemoed”,
vormen zijn immers neutraal, en daar- omdat ze “binnen in het lichaam” liggen. Als je die ‘proeft’, probeer je dus
om uitermate handig in contexten iemands innerlijk te doorgronden.
waarin mannen én vrouwen bedoeld Die symboliek komt vooral in bijbeltaal voor. Ook de zegswijze de nieren proe-
(kunnen) zijn. Overigens is er wat de ven gaat terug op de Bijbel; de formulering komt enkele keren voor in oudere
betekenis betreft op dat punt niet vertalingen, zoals de Statenvertaling. In Jeremia 17:10 bijvoorbeeld: “Ik, de heere,
eens zoveel veranderd, want de doorgrond het hart, en proef de nieren.” Ook het hart – eveneens een symbool
woorden lieden en lui betekenen van van het diepste innerlijk van de mens – is een orgaan dat in de Bijbel ‘geproefd’
oorsprong eigenlijk ook ‘mensen’. kan worden, zoals in 1 Kronieken 17:29: “En ik weet, mijn God, dat Gij het hart
proeft (…).” En soms worden de nieren én het hart gekeurd, bijvoorbeeld in
Jeremia 11:20: “Gij rechtvaardige Rechter, Die de nieren en het hart proeft!” In
ZONSOPGANG/ZONSOPKOMST moderne vertalingen staat in dit soort zinnen meestal doorgronden of toetsen.
s het woord zonsopgang juist, Het hart en de nieren zijn dus de plaatsen waar zich de diepste gevoelens en
I of is dat een contaminatie van gedachten bevinden. Dit komt ook terug in de uitdrukking in hart en nieren, zoals
zonsopkomst en zonsondergang? in ‘Ze is een taalliefhebber in hart en nieren’; in deze combinatie versterken die
Zonsopgang is een correct woord; het twee symbolische begrippen elkaar.
is zelfs beduidend ouder dan zonsop-
komst. De oudste vindplaatsen voor
ONZE TAAL 2019 — 4 de zeventiende eeuw voorkwam, en de verband synoniem is met opkomen. En opgaan kan wel een verschil in per-
zonsopkomst stammen uit de negen-
tiende eeuw, terwijl zonsopgang al in
Met de keus voor opkomen dan wel
variant sonneopganc zelfs al in de der-
uit het Middelnederlandsch Woordenboek
tiende eeuw.
spectief worden uitgedrukt. Opkomen
blijkt dat het in de Middeleeuwen zelfs

Opkomst is een afleiding van opko-
men, opgang van opgaan. Beide werk-
woorden kun je gebruiken voor de
komen’ en wordt vooral gebruikt bij
zon ‘opging’ dan dat ze ‘opkwam’. Het
stijgende beweging van de zon; het veel gewoner was om te zeggen dat de heeft de bijbetekenis ‘tevoorschijn
is dus niet zo vreemd dat de woorden
een beschrijving van wat je ziet: ‘Kijk,
Woordenboek der Nederlandsche Taal zonsopgang en zonsopkomst zich beide de zon komt al op.’ Opgaan betekent
10 meldde (in 1910) dat opgaan in dit ontwikkeld hebben. letterlijk ‘omhooggaan, stijgen, rijzen’