Wat is een brave hendrik? En waar komt die uitdrukking vandaan?

Een brave hendrik is een meegaand en gehoorzaam iemand. Soms is er zelfs een slap, bangig, initiatiefloos persoon mee bedoeld: iemand zonder pit, die zich altijd netjes aan de regels houdt (of in elk geval net doet alsof) en met wie weinig lol te beleven is.

Deze uitdrukking is eigenlijk de titel van een schoolboekje: De brave Hendrik, geschreven door Nicolaas Anslijn (1777-1838). Het boek begint zo:

Kent gij Hendrik niet, die altijd zoo beleefd zijnen hoed afneemt als hij voorbij gaat?
Vele menschen noemen hem de brave Hendrik, omdat hij zoo gehoorzaam is, en omdat hij zich zoo vriendelijk jegens ieder gedraagt.
Hij doet nooit iemand kwaad.
Er zijn wel kinderen, die hem niet liefhebben.
Ja, maar dat zijn ook ondeugende kinderen.
Alle brave kinderen zijn gaarne bij Hendrik.
Kinderen, die met Hendrik omgaan, worden nog braver, want zij leeren van hem, hoe zij handelen moeten.

Braaf: van ‘woest’ naar ‘bangig’

Het woord braaf betekende oorspronkelijk ‘woest, dapper’, maar kreeg steeds minder heldhaftige betekenissen: via ‘flink’, ‘eerzaam’ en ‘gehoorzaam’ daalde het zelfs af tot het tegenovergestelde van de oorspronkelijke betekenis: ‘slap, bangig’, ‘schijnheilig’. Het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal ziet deze ontwikkeling ook: “De brave Hendrik is de verpersoonlijking geworden van die buitengewone zoetheid, welke later, bij veranderde denkwijze, niet langer het ideaal was; vandaar dat een brave Hendrik thans gelijkstaat met: een jongen die niets durft, een sufferd. Het is opmerkelijk dat braaf hier zoodoende juist het omgekeerde gaat beteekenen van hetgeen het oorspronkelijk uitdrukte, te weten: ‘flink, wakker’.”

Anslijn schreef ook nog De brave Maria: “Kom, ik zal u eens iets van een braaf meisje vertellen. Dit meisje heet Maria. Maria is eene vriendin van Hendrik. Brave kinderen zijn altijd gaarne bij brave kinderen, omdat zij van elkander veel goeds leeren. Daarom houden Hendrik en Maria veel van elkander.” Een brave maria heeft het echter niet tot algemene uitdrukking gebracht. Omdat dit wel met een brave hendrik is gebeurd, is de hoofdletter van de eigennaam Hendrik verdwenen, net als in bijvoorbeeld een nieuwsgierig aagje.