Wat betekent strijk-en-zet en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Strijk-en-zet betekent ‘herhaaldelijk, telkens weer, geregeld’, bijvoorbeeld in ‘Sommige mensen komen strijk-en-zet te laat bij afspraken.’

Oorspronkelijk is strijk-en-zet een zinnetje, waarin strijk en zet gebiedende wijzen zijn: ‘Strijk en zet!’ De uitdrukking is waarschijnlijk ontleend aan het dobbelspel (of misschien het kaartspel): ze had betrekking op de situatie dat een speler na het opstrijken van de winst meteen opnieuw geld inzette. Opstrijken betekent hier letterlijk ‘met de hand naar zich toe strijken’. Later kreeg het de figuurlijke betekenis ‘ontvangen, incasseren’. Omdat het (op)strijken onmiddellijk gevolgd werd door het opnieuw (in)zetten, kreeg strijk-en-zet de betekenis ‘dadelijk, meteen’. En omdat deze twee handelingen zich tijdens het spel telkens herhaalden, ontstond later de betekenis ‘telkens weer’. De betekenis ‘dadelijk, meteen’ is al lange tijd verouderd. Met ‘’t Sal zijn, strijck en set’ werd eeuwen geleden bedoeld: ‘het zal direct gebeuren’.

Andere verklaringen

Er zijn twee alternatieve verklaringen van de herkomst van strijk-en-zet, maar die zijn volgens de spreekwoordenboeken minder waarschijnlijk. De eerste is dat strijk en zet oorspronkelijk een zeilterm is: het zou dan betrekking hebben op het strijken van de mast vóór en het opzetten ervan na de doorvaart door een brug of sluis. Het is echter onwaarschijnlijk dat deze handelingen (het strijken van de mast én het weer opzetten daarvan) geassocieerd werden met de betekenissen ‘dadelijk, meteen’ en van daaruit ‘telkens weer’. Een mast strijken gaat niet zo snel en dat doe je niet graag telkens weer.

De andere verklaring is gebaseerd op het feit dat strijk en zet voorkwam in twee liedjes die op de bouwplaats te horen waren. Het gaat in deze liederen over heien (“Daar staat-ie goed, / Waar-ie wezen moet. / Hoog in je bed, / Strijk en zet!”). Strijken zou dan oorspronkelijk ‘laten zakken’ betekenen en zetten ‘laten rusten’. Strijk-en-zet was het slot van het liedje: bij die woorden liet men het heiblok op de paal rusten. Ook hier geldt dat deze verklaring niet past bij de betekenissen ‘dadelijk, meteen’ en ‘telkens’.