Wat betekent om niet en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Om niet betekent tegenwoordig meestal ‘gratis, zonder dat er een vergoeding tegenover staat’. Het is een tamelijk formele uitdrukking, die onder meer in juridische contexten voorkomt (bijvoorbeeld: prestaties die om niet zijn verricht).

Om niet komt al sinds de Middeleeuwen voor in het Nederlands. Het betekent hetzelfde als voor niets, in twee opvattingen: ‘gratis’ en ‘tevergeefs’ (‘Het was allemaal om niet’). Niet is hier niet het alledaagse ontkennende bijwoord, maar een voornaamwoord. In ouder Nederlands kon niet in dezelfde betekenis gebruikt worden als niets, dat ook een voornaamwoord is. Bovendien bestond vroeger de vorm iet, als variant van iets.

Tegenwoordig komen iet en niet in deze betekenis nauwelijks meer voor. In iet of wat en ietwat (‘enigszins’) zit het oude iet. Niet komt in de betekenis ‘niets’ nog voor in tenietdoen en in een zin als ‘Het is niet meer dan een kanttekening.’ Verder is er nog de uitdrukking ‘Als niet komt tot iet, dan is het allemansverdriet.’ Bedoeld is: als een arm en onaanzienlijk iemand rijk en machtig wordt, maar weinig innerlijke beschaving heeft opgedaan, is hij of zij vaak onuitstaanbaar.