Wat is een lakmoesproef en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Een lakmoesproef is een test die aangeeft of iets écht deugt. Je kunt spreken van een lakmoesproef voor ... in situaties waarin er (nog) getwijfeld wordt aan bijvoorbeeld de kwaliteit, het bestaansrecht, de invloed of het belang van iets. De lakmoesproef is dus een soort ‘ultieme test’. Bijvoorbeeld: ‘Verkiezingen zijn de lakmoesproef voor jonge democratieën.’

Lakmoes is volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) een samenstelling van het Middelnederlandse lecken of leken (‘druppelen’) en moes (‘brij’). De e van lecken werd door de bijgedachte aan lak (‘verfstof’) een a. De a in lakmoesproef is dus een volksetymologische aanpassing.

Lakmoes is een verzamelnaam voor blauwe en rode kleurstoffen die men bereidde door een brij (moes) van bepaalde korstmossen met urine te laten gisten en vervolgens te laten uitlekken. Tot en met de negentiende eeuw vond de productie ervan vooral in Nederland plaats. Daardoor kwam het Nederlandse woord in enkele andere talen terecht. Het Duits kent Lackmus, het Zweeds lackmus en het Pools lakmus. Ook het Engelse litmus is mogelijk verwant. Lakmoes is vooral bekend vanwege de toepassing in de scheikunde als eenvoudige indicator van de zuurgraad. In 1920 stond in een krant: “Bij kabeljauw is de lakmoesproef in zooverre niet goed toe te passen dat goede kabeljauw niet zuur (rood) reageert, daarentegen bedorven kalbeljauw sterk alkalisch (blauw) reageert.”

Lakmoesproef kreeg in de loop van de twintigste eeuw de figuurlijke betekenis ‘test met onweerlegbaar resultaat’, ‘ultieme test’. Het oudste krantencitaat met lakmoesproef in figuurlijke zin dateert uit 1960. Ook in het Engels wordt litmus test figuurlijk gebruikt. The New Oxford Dictionary of English vermeldt bij litmus test: “a decisively indicative test: effectiveness in these areas is often a good litmus test of overall quality”.