Wat is een lakmoesproef en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Een lakmoesproef is een test die aangeeft of iets écht deugt. Het wordt gebruikt in contexten waarin er (nog) getwijfeld wordt aan bijvoorbeeld de kwaliteit, het bestaansrecht, de invloed of het belang van iets; de lakmoesproef is ‘de ultieme test’. Bijvoorbeeld: ‘Verkiezingen zijn de lakmoesproef voor jonge democratieën.’

Lakmoes is volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) een samenstelling van het Middelnederlandse lecken, leken (‘druppelen’) en moes (‘brij’). De e van lecken, leken werd door de bijgedachte aan lak ‘verfstof’ een a; een volksetymologische aanpassing. Lakmoes is een verzamelnaam voor blauwe en rode kleurstoffen die men bereidde door een brij van bepaalde korstmossen met urine te laten gisten en vervolgens te laten uitlekken. Tot en met de negentiende eeuw vond de productie ervan vooral in Nederland plaats, waardoor het Nederlandse woord overgenomen werd in enkele andere talen. Het Duits kent Lackmus, het Zweeds lackmus en het Pools lakmus. Lakmoes is tegenwoordig vooral bekend vanwege de toepassing in de scheikunde als eenvoudige indicator van de zuurgraad.

Lakmoesproef kreeg ook een figuurlijker betekenis: ‘test met onweerlegbaar resultaat’. Volgens het EWN is het woordenboek van Koenen in 1986 het eerste naslagwerk dat deze betekenis van lakmoesproef opneemt. Ook het Engels kent lakmoesproef in een figuurlijke betekenis. The New Oxford Dictionary of English (2001) vermeldt bij litmus test: “a decisively indicative test: effectiveness in these areas is often a good litmus test of overall quality”.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt bij lakmoes: “het hier te lande vervaardigde lakmoes wordt uit zekere korstmossen, het fransche uit het sap van de maurelle of tournesol (...) bereid. Bij de geringste toevoeging van vrije zuren wordt het eerstgenoemde rood gekleurd, maar bij toevoeging van alkaliën herneemt ‘t zijn blauwe kleur.” Lakmoesproef komt echter niet in het WNT voor; noch in letterlijk, noch in figuurlijk gebruik.