Page 27 - OnzeTaal_nov2020_HR

VERTAALTAAL TEKSTSNIJDERS

Hispanist, literatuurrecensent en vertaler
Maarten Steenmeijer bekijkt maandelijks wat
er gebeurt als er vertaald wordt.

Vertaalmaatjes

ertalers van literatuur hebben niet veel op met
vertaalmachines. Ze zouden een bedreiging vor- Nieuwe woorden,
V men voor hun vak en hun boterham. Hun werk
zou worden gereduceerd tot het opknappen van half-
fabricaten (‘post-editen’ heet dat), en dat kost welis- nieuw alfabet
waar minder tijd, maar het is veel minder creatief werk.
Het belangrijkste bezwaar zit hem echter ergens anders
in. Vertaalmachines mogen dan steeds beter in staat zijn
om de betekenissen van het origineel in min of meer olumnisten die boeken schrijven, daar word je
correcte formuleringen weer te geven, voor het creëren mee doodgegooid (onlangs nog in Soest, twee
van een specifieke stijl – en een literaire tekst kan niet C doden). Maar columnisten die woordenboeken
zonder – heb je toch echt een vertaler van vlees en bloed schrijven, die zie je niet vaak. Omdat ze veel te druk
nodig. zijn met woordenboeken schrijven. Met Fedor van
Laten we de proef op de som nemen en de eerste zin Eldijk verzin ik al sinds 1998 nieuwe woorden die we
van Charles Dickens’ klassieke roman Great Expectations toevoegen aan de Nederlandse taal. De eerste duizend
door drie veelgebruikte vertaalmachines halen. Dit is werden in 2013 gebundeld in De alfabetweter. Alfabet-
het origineel: “My father’s family name being Pirrip, weter is zelf ook een nieuw woord: ‘iemand die betere
and my Christian name Philip, my infant tongue could woorden weet dan er tot nog toe met het alfabet zijn
make of both names nothing longer or more explicit gemaakt’. Zoals benefietkeeper: ‘een keeper die voor
than Pip.” Bing (van Microsoft) maakt er een potje van: het goede doel staat’. Of ochtenddirectie: ‘bestuurslid
“Mijn vaders familienaam is Pirrip, en mijn christelijke dat in vergaderingen ’s ochtends stijf overkomt en na
naam Philip, mijn babytong kon van beide namen niet de lunch alleen nog slap lult’. Inmiddels zijn we zeven
langer of explicieter dan Pip maken.” DeepL doet het jaar verder en hebben we er weer duizend nieuwe bij
beter, al kijk je ook hier op van die babytong. “Mijn bedacht. Zoals mugneet: ‘persoon die, als er meerdere
vaders familienaam is Pirrip, en mijn doopnaam Philip, mensen in een ruimte slapen, als enige door de mug
mijn babytong kon van beide namen niets meer of dui- wordt geprikt’. ‘Ik was vannacht weer de ~.’ Lepels-
delijker maken dan Pip.” Google Translate brengt het er trekker: ‘iemand die zijn mes wil trekken, maar het
redelijk vanaf: “De achternaam van mijn vader is Pirrip verkeerde bestek van huis heeft meegenomen’. En
en mijn voornaam Philip, mijn kindertaal kon beide spatie geld: ‘het geld dat het kost om dit woord aan
namen niet langer of explicieter maken dan Pip.” Maar elkaar te schrijven’.
geen van drieën haalt het bij de soepele vertaling waar- Die woorden staan allemaal in ons nieuwste woor-
voor Eugène Dabekaussen en Tilly Maters tekenden: denboek, De AlfabetBeter. Maar er is nog iets anders
“Mijn vaders achternaam was Pirrip en mijn voornaam met dit ‘voorslagwerk’ (‘boek waarin men zaken op-
Philip, maar mijn kindertong was niet in staat iets lan- zoekt voordat men erover gehoord of gelezen heeft’).
gers of duidelijkers van beide namen te maken dan Pip.” Mensen die mijn oeuvre een beetje kennen, weten dat
Ook op grond van deze minieme steekproef lijkt de ik al jaren pleit voor een ander alfabet. Het oude ge-
boodschap duidelijk: vertalers van literaire teksten kun- bruiken we al drieduizend jaar en het is hopeloos ach-
nen vertaalmachines beter links laten liggen. Ze kunnen terhaald. ABCDEFG ... een totaal willekeurige volgorde,
het zelf (veel) beter. Maar daarmee is de kous niet af. die niet is aangepast aan de wensen en maatstaven
Want hoe gebrekkig ook, deze machinevertalingen bren- van nu. Is het niet veel beter om te kijken naar hoe
gen je wel op nieuwe ideeën. Als je ze vergelijkt met de vaak we elke letter gebruiken, en dan op basis daarvan
door mensenhanden gemaakte vertaling, dan zie je bij- een alfabet op te bouwen? En dan dus aflopend naar
voorbeeld dat het in de vertaling van Dabekaussen en minst gebruikt, waarbij de populairste letters vooraan
Maters is alsof de verteller niet langer Philip heet: “mijn in het alfabet staan, zodat je daar het snelst bij kan.
voornaam [was] Philip”. En dan valt ook op dat in geen De A en de B gebruiken we dagelijks, maar de C komt
van de drie machinevertalingen het voegwoord maar bijvoorbeeld al veel minder vaak voor. De laatste keer
voorkomt, wat de vraag oproept of er in Dickens’ tekst dat ik een C gebruikte, was echt ... een wellicht toch
wel sprake is van een tegenstelling tussen wat er in de incorrecte constatering, maar u snapt wat ik bedoel.
eerste en in de tweede helft van de zin wordt gezegd, De meest gebruikte letters in het Nederlands zijn ui-
zoals de mensenvertaling suggereert. En dan is er nog teraard de E en de N; dan volgen de A, de T, de I, de R,
iets: twee van de drie machinevertalingen gebruiken een de O, enzovoort. Tot en met de laatste, minst populaire
ander woord dan duidelijk. Is dit dus wel het juiste woord sukkel van een letter, de Q. Dit is allemaal onderzocht ONZE TAAL 2020 — 11
hier? en staat in De AlfabetBeter, die is samengesteld in de
Vertaalmachines kunnen ook voor literaire vertalers nieuwe volgorde. Aangezien deze niet met ABC maar
van nut zijn. Het zijn vertaalmaatjes die je blik op de met ENA begint, mogen we met recht spreken van het
tekst verruimen en aanscherpen. ENA beste alfabet.

MAARTEN STEENMEIJER RONALD SNIJDERS 27