Page 16 - OnzeTaal_nov2020_HR

domein van het ‘profane’, met helemaal bovenaan de “Ik kreeg een oor voor accenten. In Zeeland merkte ik
wetenschap en onderaan het platste van het platste, hoe het Zeeuws vervlaamste naarmate je in zuidelijke
stelt hij tegenover het ‘heilige’, datgene wat je met ont- richting afzakte. En als ik bij mijn Gelderse tante logeer-
zag en vrees tegemoet moet treden. Iets wat de oermens de, hoorde ik hoe de taal veranderde naarmate je dichter
al deed wanneer hij een schaap met vijf poten of twee in bij de Duitse grens kwam. Het is overigens schandelijk
elkaar verstrengelde bomen zag. Je zou de toenemende hoe we onze taal laten verarmen door deze dialecten te
verwarring van deze tijd kunnen toeschrijven aan de laten verdwijnen. De regionale zenders krijgen steeds
massacultuur, de commercie, het ontbreken van een minder zendtijd.”
overkoepelend verhaal. Door alle tegenstrijdige verhalen Taalgevoel speelt een grote rol in uw werk. Zo laat u in
en meningen wordt wat Van der Leeuw ‘logos’ noemt uw laatste voorstelling premier Ruttes persconferen-
– de oervorm – verdrongen door de ‘mythos’. Het popu- tiezin “En dan thuis douchen” tot hilariteit van het
lisme speelt daar gretig op in.” publiek als een mantra terugkeren. Waarom werkt
Welke rol speelt taal hierin? zoiets?
“Het is als de spraakverwarring van de toren van Babel: “Het zijn zinnen die de structuur van ons denken bloot-
zolang je allemaal bezig bent met het fundament, zit je leggen. Toen we aan het begin van de covid-crisis men-
op hetzelfde niveau. Maar als je op de vijfde verdieping sen vertwijfeld met pillen en infusen begonnen te be-
bent en onderaan staat alweer een nieuwe generatie – handelen, moest ik terugdenken aan wat regisseur Jos
en dan komen er door de eeuwen heen ook nog altijd Stelling zei op de set van zijn film De illusionist, die geba-
seerd was op mijn voorstelling De tragiek. Ik had vanaf
“Het onderscheid dat Van der zes uur in de ochtend met twee figuranten eindeloos zit-
ten duimen draaien in een snackbardecor, wachtend tot
Leeuw maakt tussen ‘weten’ en we gingen filmen. Om half twee lagen er ineens een paar
frikandellen in de olie te pruttelen. Ik vroeg Jos: ‘Gaan
‘verstaan’ is nog altijd actueel.” we beginnen?’, waarop hij de inmiddels bij ons thuis
gevleugelde woorden sprak: ‘Nee, maar dan gebeurt er
tenminste iets.’ Die journaalbeelden van de ic’s waren
ook zo’n bezwering: als we ergens naar kunnen kijken,
nieuwkomers bij die de taal óók moeten leren –, dan dan hebben we het idee dat er niet wordt stilgezeten.”
struikelt het hele ideaal van tot aan de hemel bouwen in Hoe komen we weer bij die onschuld?
no time op de taal. Met onze zesentwintig letters kun je “Door in te zien dat inhoud en vorm één zijn. Het trucje
een oneindig aantal woorden maken en van die woorden dat we vaak toepassen, is dat we kiezen door een twee-
weer ontelbare zinnen. En daar beginnen de problemen: deling te maken: goed - kwaad, mooi - lelijk, en dus ook
je hebt onderwerp en gezegde; er zijn idioom, grammati- vorm - inhoud. De vorm als leidend principe is sinds de
ca, metaforen, context …” negentiende eeuw steeds meer in onbruik geraakt. We
“Toen ik als elfjarige met mijn school-Frans de eerste worden nu opgevoed met het idee: het gaat om de in-
pagina van een Franstalige kinderbijbel probeerde te houd. Maar je kunt nooit bij de inhoud komen als de
vertalen, ervoer ik voor het eerst dat enorme gewicht. vorm niet klopt. Het is ook de basis van mijn werk als
Al na twee zinnen was ik de kluts kwijt. Alleen grondige performer: laten zien dat alles naast elkaar staat; dat de
kennis van de vorm, de grammatica en vooral de uitzon- mens goed én slecht kan zijn, iets zowel mooi als lelijk.”
deringen bepaalt of je een idioom beheerst. In bredere “Of neem mijn grootmoeder, die thuiskwam met de
zin geldt dat voor alles: ieder fenomeen heeft een eigen mededeling dat ze een ‘complete neger’ had gezien in
context en geschiedenis.” een tijd waarin mensen hun allereerste confrontatie met
Hoe ging dat toen u eind jaren zeventig met ‘Dutch het fenomeen hadden, en er dus nog geen negatief oor-
Hope’ in Engeland voet aan de grond probeerde te
krijgen?
“Daar bleek alleen al een woord als table in een andere
taalomgeving te staan dan ons Nederlandse tafel. De De keuzetekst van Freek de Jonge
plek waar het meubel heeft gestaan en de mensen die
eraan hebben gezeten bepalen de gevoelswaarde. En bij De keuzetekst van Freek de Jonge komt uit Inleiding
de grap: ‘Why don’t you close your roads at eleven and tot de theologie door dr. G. van der Leeuw, uit 1935:
drink on the left side?’ lachten alleen de Nederlanders
in de zaal. Chauvinisme speelde ook een rol; je neemt De primitieve mensch kent iets, wanneer hij het
toch je eigen, boerenlullige beschaving en cultuur met heeft gedanst. Zingende en zich bewegende leeft
je mee. Als ik me goed verdiept had in de taal, had het hij zich in het rhytme van de dingen in. Zoo danst
misschien wat kunnen worden, maar daar was ik te hij de jacht, den oorlog, de liefde, de beweging van
ongeduldig voor.” de sterren, de schepping. Hij ‘ageert’ die, nadat hij
ze gezien heeft: nu kent hij ze en vindt naam en
ACCENTEN
beheersching. Aanvankelijk en ook wezenlijk zijn
ONZE TAAL 2020 — 11 ‘taalomgevingen’: in Friesland, de Zaanstreek en te vinden (…).
de grenzen tussen ‘wetenschap’ en kunst moeilijk
Tot uw achttiende woonde u in maar liefst drie
Zeeland.
Nu spiegelt zich het Woord, dat het resultaat

“Op mijn zevende sprak ik beter Fries dan Nederlands.
der wetenschap is, in de handeling van het weten
zelf dubbel weer: als mythos en als logos. Beiden
Toen we naar de Zaanstreek verhuisden, wilde mijn va-
der niet dat we dat zangerige Zaans overnamen. Maar als
zijn ‘woord’, maar ze zijn het op verschillende
zevenjarige hoor je er in Zaandam niet bij met je Friese
binnen – de eerste naar de concrete wereld, die
tongval, dus neigde ik naar aanpassen, al wilde ik het
wordt gezien, – de tweede naar de handeling
niet forceren omdat je daarmee door de mand valt. Dus wijze. De Mythos wijst naar buiten, de Logos naar
als ze ‘dug!’ riepen, groette ik toch maar terug met ‘tot die wordt beleefd.
16 ziens!’”