Page 24 - OnzeTaal_nov2019_HR

Wiens grens gaan we eigenlijk over?

Grensoverschrijdend

gedrag

JOOP VAN DER HORST

oms verandert een woord van betekenis zonder
dat je het merkt. Dat is vooral zo als het dagelijk-
S se gebruik van dat woord gelijk blijft. Een mooi
voorbeeld van wat ik bedoel, hebben we met verloskun-
dige, verlostang en verloskamer. Vraag eens in een gezel-
schap: wie wordt daar verlost? Is het de moeder die ver-
lost wordt, of gaat het om het kind? Al gauw zal blijken
dat de meningen verdeeld zijn. Sommigen stellen dat,
uiteraard, het kind verlost wordt; anderen zijn er al
even van overtuigd dat het natuurlijk juist de moeder is.
Een enkele wijsneus zal opmerken dat ze allebei verlost Foto: Igor Stevanovic / 123RF
worden, maar dat helpt niet bij de vraag hoe het woord
oorspronkelijk werd opgevat. Historisch gezien was er
geen twijfel: het was de moeder die verlost werd van het drag is dus gedrag dat afwijkt van de maatschappelijke
kind. Zo is het eeuwen en eeuwen geweest, maar een “gedragsspelregels”. Het is in dit verband dat Jan Fou-
groeiend aantal taalgenoten ziet dat tegenwoordig draine het heeft over “deze grensoverschrijding van
anders. Voor hen is het het kínd dat verlost wordt, na regels en normen”.
negen maanden eenzame opsluiting. Het is pas rond het jaar 2000 dat het woord grens-
Ik weet niet of deze verschuiving zal doorzetten. overschrijdend in deze toepassing frequenter wordt, vaak
Maar als dat gebeurt, en denkbeeldig is het allerminst, in combinatie met gedrag. En in de jongste jaren is het
dan zijn die verlos-woorden grondig van betekenis ver- meer en meer specifiek seksueel grensoverschrijdend
anderd, terwijl ze toch in de dagelijkse spraak precies gedrag. In de jongste editie van het woordenboek van
zo gebruikt kunnen blijven worden als voorheen. Van Dale (2015) is het woord opgenomen als: “zich niet
houdend aan de regels of normen die gelden binnen de
DEVIANT samenleving, binnen een organisatie e.d.”
Iets overeenkomstigs lijkt zich nu voor te doen bij
grensoverschrijdend (gedrag). Het woord grensoverschrij- INVASIEF
dend bestaat al heel lang, maar het werd altijd gebruikt Tot zover een tamelijk gewone betekenisontwikkeling:
in zijn letterlijke betekenis, zoals in grensoverschrijdende een woord met een bepaalde letterlijke betekenis kan
misdaad, grensoverschrijdend vervoer, grensoverschrijdende op den duur ook figuurlijk gebruikt gaan worden. Maar
belangen, grensoverschrijdend verkeer. Dit is ook wat het het nieuwe, het ongemerkte nieuwe, is iets van de aller-
woordenboek van Koenen (editie Drewes) in 1986 nog laatste jaren. Dat blijkt uit bijvoorbeeld dit citaat:
als enige betekenis kent: “over de staatkundige grenzen
gaand”. Koenen geeft de volgende zin als voorbeeld: Wanneer iemand op seksueel gebied over je persoon-
“de controle van het grensoverschrijdend verkeer is lijke grens gaat, kan je spreken van ‘seksueel grens-
vaak oorzaak van lange files”. overschrijdend gedrag’.
Toch is dan de niet-letterlijke betekenis al in aan- (Website Seksgps.be)
tocht. Het eerste voorbeeld dat ik ken, staat in Jan Fou- Betrof de grensoverschrijding tot voor kort een grens
draines bestseller uit 1971, Wie is van hout ... Foudraine
ONZE TAAL 2019 — 11 drag. Wat is afwijkend gedrag? Dat is gedrag dat in strijd ge taalgenoten is het nu veeleer de persoonlijke grens
spreekt als psychiater. En het gaat over afwijkend ge-
die de samenleving rondom de ‘dader’ trok, bij sommi-
rondom het ‘slachtoffer’. In plaats van ‘zich te buiten
is met de “heersende opvattingen, meningen, normen
gaan’ (van binnen naar buiten), wordt grensoverschrij-
en waarden” van de samenleving. Wij allemaal zitten
“in het keurslijf van wat ‘men’ verwacht”. “Zo vindt
dend gedrag nu ‘invasief’ (van buiten naar binnen). En
daarin lijkt het op wat er gebeurt bij de verloskundige,
een mens in de loop van zijn bestaan een aantal afspra-
ken en regels waaraan hij door de gemeenschap waarin
Een perspectiefverandering van ‘degene die iets ver-
hij leeft, gedwongen wordt trouw te blijven.” Maar er

zijn ook “mensen wier gedrag afwijkt van de normen die eerst de moeder verloste, en nu het kind.
oorzaakt’ naar ‘degene die daar de gevolgen van onder-
van de samenleving”. Dat noemen we “afwijkend ge- vindt’. Ik veronderstel dat we de verklaring van beide
24 drag”, en de vakterm is “deviant gedrag”. Deviant ge- betekeniswisselingen in deze richting moeten zoeken. 