Page 21 - OnzeTaal_nov2018.indd

PROFTAAL
BEELDSPRAAK

ERIK VAN DER SPEK

Over metaforen die de tijdgeest vangen.

Zwangerschap Lezers

opgelet!

n september publiceerde oud-docent Eelco Runia
in de NRC een open brief aan studenten met als
I aanhef “Beste gestreste studenten”. De brief
gaat vooral over het begrip ‘studeerbaarheid’ en de n het vorige nummer van Onze Taal stond een
problemen daarbij. Runia schrijft: “Veel van de be- redactioneel naschrift bij een lezersbrief waarin
lemmeringen vielen met eenvoudige organisatori- I zinnetjes als ‘Fietsers opgelet!’ werden gesig-
sche ingrepen uit de weg te ruimen. Sommige echter naleerd. De lezer merkte op dat het voltooid deel-
waren ‘beleidszwanger’: er viel jarenlang beleid op te woord (opgelet) hier wel een gebiedende wijs leek,
voeren, er konden nota’s over worden geschreven en inderdaad: in de taalkundige literatuur worden
(…).” dergelijke gevallen beschouwd als ‘imperative parti-
Ik kende zwanger in de samenstelling onheils- ciples’ (‘gebiedendewijsvoltooiddeelwoorden’). De
zwanger (zoals in: “Onheilszwanger Phantom Thread redactie merkte terecht op dat de taalkundige litera-
is lust voor het oog”), maar de metafoor ‘beleids- tuur alleen gevallen als ‘Opgelet!’ en ‘Opgehoepeld!’
zwanger’ was nieuw voor mij, voor Google ook trou- noemt, maar niet die met fietsers ervoor. Maar, zo
wens. Runia doelt hiermee denkelijk op begrippen eindigde het naschrift, het zou kunnen dat taal-
als studielast: hoe hard werken studenten en wat kundigen dit als een aanspreekvorm beschouwen:
mag je op dit punt van ze vragen? Zulke begrippen ‘Fietsers: opgelet!’
zijn in zijn visie ‘zwanger van beleid’: ze bevatten zó De afgelopen tijd heb ik hier wat dieper over
veel mogelijkheden om beleid op te voeren dat ze nagedacht. Bij nader inzien denk ik dat je dat van
een groot aantal nakomelingen baren in de vorm van die aanspreekvorm niet kunt volhouden. Een aan-
nota’s, conferenties en wetsvoorstellen. spreekvorm is een vorm die vooraan de zin staat, en
Zwanger van wordt veel vaker in overdrachtelijke meestal door een dubbele punt of komma daarvan
zin gebruikt. De demograaf Jan Latten hield al in gescheiden wordt. Als je in ‘Fietsers opgelet’ het
2005 zijn oratie met als titel Zwanger van segregatie, woord ‘fietsers’ als aanspreekvorm ziet, dan zou je
waarin hij beschreef dat Nederland bezig was zijn sa- het dus moeten uitspreken als ‘Fietsers: opgelet!’,
menhang te verliezen. De VVD wordt in het Brabants of als ‘Fietsers, opgelet!’ – dus met een zekere
Dagblad “zwanger van de macht” genoemd, en in het pauze. Dat lijkt me wel mogelijk, maar niet nood-
Nederlands Dagblad las ik dat “democratie zwanger zakelijk.
van de dictatuur” kan zijn. Het Rathenau Instituut Aanspreekvormen kun je ook vaak aanvullen. Je
publiceerde zelfs een rapport getiteld Zwanger van de zou er bijvoorbeeld beste voor kunnen zetten: ‘Beste
kinderwens. kijkers, hartelijk welkom’ bijvoorbeeld. Maar ‘Beste
Overigens is zwangerschap ook in bredere zin fietsers opgelet!’ lijkt me een raar verkeersbord.
taalkundig productief. Voordat een kind geboren kan Anderzijds kun je het dan weer wél aanvullen met
worden, moet het eerst indalen. Maar ook beleid of beperkende bepalingen, bijvoorbeeld ‘Alleen fiet-
een inzicht moet soms indalen. Een mooi voorbeeld sers opgelet!’ Dat kan ik me nog wel voorstellen.
haal ik uit de Volkskrant, ten tijde van de val van Jack Maar alleen kun je weer niet bij aanspreekvormen
de Vries, staatssecretaris van Defensie onder Bal- hebben: ‘Alleen kijkers, hartelijk welkom!’ Dat kan
kenende. Toen De Vries in de problemen kwam, gaf niet.
Balkenende hem bedenktijd: “Wat Balkenende al De vraag is dus of fietsers hier wel echt een aan-
duidelijk was, moest nog indalen bij zijn vertrouwe- spreekvorm is. Is het niet toch het onderwerp van
ling.”  een gewone (zij het incomplete) zin? Er bestaat een
proefje om daarachter te komen. Vervang het werk-
woord opletten door een wederkerend werkwoord als
Frans Hals Museum, Haarlem woordje je erbij en niet zich. Het is ‘Legitimeer je!’
legitimeren; bij een gebiedende wijs krijg je dan het
en niet ‘Legitimeer zich!’ Als fietsers het onderwerp
is, dan zou je zich moeten krijgen: ‘Fietsers legitime-
ren zich.’ Maar bij het verkeersbord loopt dit spaak.
Dat zou niet worden ‘Fietsers je legitimeren’ of
‘Fietsers zich legitimeren’, maar eerder ‘Fietsers
legitimeren’. Dit helpt ons dus niet verder.
Geen wonder dat taalkundigen hier hun vingers ONZE TAAL 2018 — 11
nog niet aan gebrand hebben.

DE TAALPROF
Schilderij van Jan Porcellis (1584-1632) met “een lucht
waarvoor het woord onheilszwanger is uitgevonden”,
aldus de Volkskrant. 21