Page 29 - Onze Taal _mei2019_HR

WOORDSPRONG HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS

Over de oorsprong van allerlei woorden.

Jungle, rimboe, oerwoud

ereldwijd wordt er oerwoud gekapt, tot ver-
driet van milieuorganisaties die zich beijve-
W ren voor het behoud van tropisch bosgebied.
Toch is de Europese belangstelling voor oerwouden nog
niet heel oud: pas aan het begin van de negentiende
eeuw gaven Europeanen ongerept bos specifieke namen:
jungle, rimboe, oerwoud. Voordien bestonden alleen ter-
men als wildernis en woestijn, die een veel algemenere
betekenis hadden. Drie oudere synoniemen komen
naast elkaar voor in een leerboekje voor de Latijnse taal
uit 1642: “De Eenhoorn woont inde allerverborgenste
Woestenyen (Wildernissen, Woestijnen).”
VERWILDERD LAND
Het woord jungle is in 1776 door de Engelsen in India
overgenomen uit het Hindi, waarin jangal stond voor
‘onbruikbaar, verwilderd land’. Aanvankelijk betekende CHAOS
jungle ‘ongecultiveerd terrein’; vanaf 1813 werd het Rond 1900 kwam de uitdrukking (tropisch) regenwoud op
‘dichtbegroeid terrein in India’. Het woord komt vanaf als vertaling van het Duitse Regenwald, een wetenschap-
1825 in het Nederlands voor in de context van de Engelse pelijke term met een exacte definitie: ‘ongerept woud
koloniën. In 1826 meldt de Nederlandsche Staatscourant met een jaarlijkse neerslag van minstens 2000 mm’.
dat een Indische provincie voornamelijk bestaat uit Anders dan deze neutrale variant werden de exotische
“jungle en bosch”. woorden oerwoud, jungle en rimboe ook overdrachtelijk
In diezelfde tijd gingen de Nederlanders de Indonesi- gebruikt. “In welk gedeelte van het wysgeerig oerwoud
sche wildernis benoemen met het Maleise woord rimboe. bevinden wij ons eigenlijk?”, schreef iemand in 1874
De term wordt voor het eerst aangetroffen in 1841 in een over de wijsbegeerte van Spinoza. Met oerwoud wordt
krantenartikel over de “Padangsche opstanden”; bij hier bedoeld: ‘een chaotische situatie’. Inmiddels wordt
deze koloniale oorlog werden soldaten en burgers ge- oerwoud graag gebruikt in combinaties als een oerwoud
dwongen tot een “aftogt door de rimboe (bosschen)”. van regeltjes (of wetten, instanties of subsidies). Ook de
Uit de toevoeging tussen haakjes blijkt dat het woord samenstelling oerwoudgeluiden, die vanaf 1916 in de let-
nog onbekend was. terlijke betekenis werd geïntroduceerd, kreeg enkele
decennia later een figuurlijke betekenis: eerst werd die
ALOUDE BOSSCHEN gebruikt voor destijds nieuwe muziek, zoals die van
Ondanks het oer-Nederlandse uiterlijk is het woord Elvis Presley, en rond 1990 ook voor racistische geluiden
oerwoud ontleend, als leenvertaling van het Duitse van voetbalsupporters.
Urwald. Aanvankelijk aarzelde men over de spelling: in
1836 schrijft een landbouwkundige over het Beekberger- RECHT VAN DE STERKSTE
woud dat “dit woud, met regt, tot de in ons land schaars Jungle is in veel talen verbreid, met name door The
geworden aloude bosschen (Urwälder) mag gerekend Jungle Book van Rudyard Kipling uit 1894, over het men-
worden”. In 1851 vinden we in de krant oer-woud, in 1865 senkind Mowgli dat in de jungle door wolven wordt op-
urwoud. gevoed, en door het verhaal Tarzan of the Apes uit 1912
In het Duits bestaat Urwald sinds 1817. Het Duitse ur- van E.R. Burroughs. Ook jungle wordt overdrachtelijk
betekent ‘oud(ste), primitief’; Urwald verwijst naar de gebruikt: een jungle van verordeningen, de Haagse jungle.
grote ouderdom van ongerepte inheemse wouden. Het Kipling is ook de bedenker van the law of the jungle, in
voorvoegsel is verwant met het Nederlandse oor- en het Nederlands de wet van de jungle. Hij doelde hiermee
betekende oorspronkelijk ‘van … af’ – vergelijk oor- op de omgangsregels van de dieren in de jungle. Tegen-
sprong en oorzaak met het Duitse Ursprung en Ursache. woordig staat de uitdrukking voor het recht van de
Vanaf de zestiende eeuw werden neologismen als sterkste, een systeem van keiharde rivaliteit: “In de
Urbild, Urschrift, Urvolk, Urmensch en Ursprache gevormd. operatiekamer gelden de wetten van de jungle”, stond
In de negentiende eeuw namen Nederlandse weten- vorig jaar in Trouw.
schappers die Duitse nieuwvormingen over. Sommige Rimboe wordt ook overdrachtelijk gebruikt, niet in de ONZE TAAL 2019 — 5
puristen wilden toen oervolk, oermens en oertaal vervan- betekenis ‘chaos’ maar in die van ‘afgelegen streek’:
gen door oorvolk, oormens en oortaal, en dus ook oerwoud “De menschen willen tegenwoordig niet meer in de
door oorwoud, zodat de herkomst werd verdoezeld. Dat Rimboe wonen, zij willen goede verbindingen”, aldus
was een verloren strijd: inmiddels herkent niemand een lid van de Friese Provinciale Staten in 1939. Toen al.
meer de Duitse oorsprong van woorden met oer-; de Dat verlaten gebieden vakantievierende Randstedelin-
negentiende-eeuwse oor-vernederlandsingen, zoals gen ook leefkwaliteit kunnen bieden, blijkt uit de naam
oorvolk, zijn spoorloos verdwenen. van een Ermelose camping: ‘In de rimboe’.  29