Page 30 - OnzeTaal_dec2020_HR

ETYMOLOGIE

Illustratie: Frank Dam

Complotdenken

omplotdenken is zo oud als de mensheid. Zo
zagen de Romeinse keizers, zelf niet vies van
C een intrigetje meer of minder, overal echte of ver-
meende samenzweringscomplotten. En nu, in tijden van
corona, 5G, klimaatverandering en vaccinaties, vieren
de complottheorieën hoogtij. Sinds wanneer kennen we
eigenlijk benamingen voor dit verschijnsel? sprake is geweest van een complot’. Dat blijkt uit een
krantenbericht naar aanleiding van de moord op twee
SAMENZWEREN Ierse parlementariërs in 1882 door leden van het geheime
Het werkwoord samenzweren bestaat in het Nederlands al genootschap Irish Republican Brotherhood (ook bekend
minstens sinds 1477. Het is een samenstelling van samen als de Fenians). Als vergelding voor de executie van vijf
en zweren. Zweren gaat terug op een Indo-Europese wortel leden werd de kroongetuige die de samenspanning aan
die ‘(luid) spreken’ betekende; in het Oudnederlands ge- het licht had gebracht, bij een aanslag vermoord. De
bruikte men het voor ‘plechtig uitspreken van een eed’. krant Het Vaderland, die op 27 augustus 1883 verslag uit-
De samenstelling samenzweren is een letterlijke vertaling bracht van het proces, schreef: “Hetgeen de Feniansche
van het Latijnse coniurare, van con- (‘met, samen’) en komplot-theorie evenwel geheel vernietigt is de getuige-
iurare (‘zweren’). De neutrale betekenis ‘samen een eed nis van Burns.”
afleggen, een plechtig verbond aangaan’ veranderde al De huidige populaire betekenis is nóg breder: ‘het ge-
heel snel in ‘samen een geheim boos plan smeden’. Eer- loof in grootscheepse samenzweringen van hogere (poli-
der gebruikte men hiervoor omschrijvingen: zo had de tieke, religieuze, economische) machten’. Deze invulling
dertiende-eeuwse schrijver Jacob van Maerlant het in gaat terug op het invloedrijke The Open Society and Its
zijn Spiegel Historiael over “paertie maken”, en schreef Enemies van de filosoof Karl Popper uit 1945, waarin hij
hij: “so wart echt in Lumbardie ghesworen eene paertie de term conspiracy theory of society muntte, door hemzelf
jegen coninc Karel den groten”. omschreven (en gewraakt) als “de opvatting dat machti-
Het synoniem conspireren wordt sinds 1567 in het Ne- ge mensen of groepen met welhaast goddelijke macht
derlands gebruikt: volgens een kroniek zou een hertog opzettelijk al het kwaad in de samenleving veroorzaken”.
“met sommighe andere gheconspireert hebben, om eenen
voet in dees landen te crijghen”. Het werkwoord gaat KENNEDY
terug op het Latijnse conspirare of het Franse conspirer. De De invulling die Popper gaf aan de term complotdenken
letterlijke betekenis is ‘samen ademen’, dat wil zeggen (‘het geloof in een grote samenzwering’) is inmiddels
‘eensgezind zijn’. In diezelfde periode komt ook het Fran- gemeengoed geworden. Dat blijkt uit het exploderende
se leenwoord complot voor het eerst voor. In 1619 vaardig- aantal vindplaatsen van het woord in de kranten uit de
den de Staten-Generaal een plakkaat uit tegen “verbon- tweede helft van de twintigste eeuw. Er waren dan ook
den, complotten ende andere sorgelicke conspiratien”. aanleidingen te over: de moord op de Amerikaanse presi-
Zeventiende-eeuwse schrijvers prefereerden inheemse dent John F. Kennedy (1963), op Malcolm X (1965), op
woorden boven een leenwoord als complot. Hugo de Groot Martin Luther King (1968) en op Robert F. Kennedy (1968),
koos in zijn Inleydinghe tot de Hollandsche rechts-gheleerd- de maanlanding in 1969 (die zou zijn opgenomen in een
heydt uit 1631 voor samenzwering: “Graef Floris, die by de geheime televisiestudio in de woestijn van Nevada) en
Edelen was ghehaet, waer uit oock de t’samen-sweringhe de dood van Elvis Presley in 1977 (zou door hemzelf
jeghens hem ende eindelick sijn dood is gevolgt.” geënsceneerd zijn om te ontsnappen aan zijn verslavin-
gen en zijn fans).
STRAFRECHT in complotten als levenshouding: complotdenken. Kranten
Vanaf 1981 is er een aparte benaming voor het denken
ONZE TAAL 2020 — 12 vraag wie er schuldig is als iemand in overleg een misdaad gie, komplotdenken en politieke manipulatie” en “het
De term complottheorie stamt uit de negentiende eeuw. In
Oostenrijk en Duitsland bogen juristen zich toen over de
spreken van “simplistisch komplot-denken”, “demago-
Sovjetrussische complotdenken”. Het internet en de
heeft begaan. In hoeverre zijn medeplichtigen of aan-
toenemende behoefte om in deze complexe wereld naar
stichters ook strafbaar? Het idee dat de leden van een
samenspannende groep collectief schuldig zijn, werd om-
eenvoudige verklaringen te zoeken, hebben het gebruik
van de termen samenzweringstheorie, complottheorie en
schreven als de Komplott-Theorie. Ook in de Nederlands-
achter zitten?
strafrechtelijke ‘complottheorie’.
talige juridische literatuur was er aandacht voor deze complotdenken verder bevorderd. Zou daar een complot
In het alledaagse taalgebruik behield complottheorie
lange tijd een ruimere betekenis: ‘het vermoeden dat er HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS
30