Page 25 - OnzeTaal_dec2020_HR

Collectie Joods Historisch Museum en binnen een paar maanden waren er in heel Nederland wen die een pruik dragen en met de gewoonte om op
zestien Zadok-uitgaven op de markt, waarvan ruim
zaterdag een ‘sjabbesmeid’ in te huren om vuur aan te
54.000 exemplaren werden verkocht – een enorme ver-
steken. Maar het vaakst worden twee karaktereigen-
schappen bespot die lang als typisch Joods werden
spreiding.
beschouwd: lafheid en ondernemerszin.
Sterker: Schenkman zette dit genre (brief van een

fictief Joods personage aan het thuisfront) hiermee
Dat laatste beeld is zó sterk dat het woord Jood in het
definitief op de kaart. Het voordragen van dergelijke
brieven, dan wel van sketches of liederen in nep-Joods Nederlands onder meer de betekenissen ‘uitdrager’ en
‘al te handige, gewiekste zakenman’ heeft gekregen –
dialect, bleef zeker tot in de jaren dertig van de twintig- definities die inmiddels in de grote van Dale zijn voorzien
van het label ‘beledigend’. In vrijwel alle teksten in nep-
Er wordt gespot met Joodse Joods dialect wordt dit klassieke vooroordeel uitgevent.
De personages willen doorlopend ‘toffe massematte’
namen: Lijpie Smoel, Moses maken, goede handel drijven, dan wel ‘sjacheren’.

Ik vermoed dat veel lezers inmiddels dezelfde erva-
Voddemand, Nathan Zierkool. ring hebben als ik toen ik deze uitgaven bestudeerde: dit
is politiek incorrect in de overtreffende trap, dit schuurt,
dit kan écht niet. Ook toen zullen veel mensen hebben
gedacht of beweerd: we bedoelen er niks kwaads mee,
ste eeuw een geliefd tijdverdrijf. Het kwam in alle ran- het is gewoon grappig bedoeld – argumenten die je te-
gen en standen voor en ging soms gepaard met een ver- genwoordig vaak hoort in de discussie over die andere
kleedpartij: grote nepneus op en oude kleren aan. Onder creatie van Jan Schenkman: Zwarte Piet. Toch zie je dat
de toehoorders werden blaadjes uitgedeeld met liedjes steeds meer mensen met enige schaamte op díé traditie
in het nep-Joods, om mee te zingen. terugkijken, zoals op de stereotypering van alle minder-
In totaal zijn er, uit de periode 1854-1930, zo’n hon- heden. 
derd van dit soort sketches en liedjes bekend. Inhoude-
lijk vertonen ze veel overeenkomsten. De hoofdpersoon Afgelopen maand verscheen van Ewoud Sanders het boek
is meestal een arme Joodse straathandelaar die zijn goe- Lachen om Levie. Komisch bedoeld antisemitisme (1830-1930),
deren of diensten probeert te slijten. Tussendoor maakt Walburg Pers, € 15,–. ISBN 978 94 6249 626 2
hij of zij grapjes over actuele politiek.
KRIJG DE KOORTS
Om Joden te bespotten worden enkele vaste ingrediën- Collectie Meertens Instituut
ten door elkaar gehusseld. Zo wordt er gespot met Jood-
se voor- en achternamen. De mannen heten meestal
Bram, Isaac, Levie, Lijpie, Mozes, Nathan of Sam; de
vrouwen Racheltje, Saartje of Roosje. De hilariteit zal
zijn verhoogd door de combinatie met ongewone achter-
namen. Te denken valt aan Levie Glasslijper, Lijpie
Smoel, Moses en Vogeltje Voddemand en Nathan Zier-
kool.
In de teksten vind je woorden, uitroepen, uitdrukkin-
gen en grammaticale constructies die als typisch Joods
werden beschouwd. Tamelijk standaard zijn woorden als
gojim (‘niet-Joden’), massematten (‘handel, negotie’),
memmele (‘moeder’), moos (‘geld’) en sjofel (‘armoedig’).
Je vindt er uitroepen als attenoje (‘mijn Heer!’), nah
(‘nou ja’) en begotje (‘bij God!’). Plus de zegenwens blijf
gezond en de verwensing krijg de koorts.
De Joodse ‘tongval’ wordt meestal weergegeven door
de letter h aan een woord toe te voegen en door bepaalde
klinkers (i en e) en medeklinkers (p, t, k) te vervangen.
Zo wordt ‘Ik ben’ tot ‘Hik bin.’ Tot slot grossieren deze
teksten in grammaticale constructies die als typisch
Joods-Nederlands werden beschouwd. Eén voorbeeld:
“Ik zal je zeggen hoe as het komt dat ik je niet bin kom-
men staan eerder te schrijven.”
Voor de goede orde: halverwege de negentiende eeuw
was Jiddisch onder veel Joden de dagelijkse voertaal.
Nederlands was hun tweede taal.

POLITIEK INCORRECT
Veel Joden leefden indertijd in grote armoede. Ook dat is ONZE TAAL 2020 — 12
in de Zadok-brieven een onderwerp van spot. In een van
de voordrachten is Levies moeder zó arm dat zij Levies
ongefrankeerde brief niet wil accepteren: “Over wat
denk je wel! Denk je as je memmele der geld op den rig
groeit.”
Er wordt soms gespot met de Joodse traditie om kle-
ren te scheuren als teken van rouw, met orthodoxe vrou- 25

Drukwerkje uit 1855.