Wat is juist: ‘Baadt het niet, dan schaadt het niet’ of ‘Baat het niet, dan schaadt het niet’?

‘Baat het niet, dan schaadt het niet’ betekent: ‘het helpt misschien niet, maar het kan in elk geval ook geen kwaad’. Baat komt van het werkwoord baten, dat ‘helpen, voordeel brengen’ betekent. Baadt hoort bij een heel ander werkwoord: baden (‘een bad nemen’ en in figuurlijke zin: ‘ergens heel veel van hebben’). Een paar voorbeeldzinnen met deze werkwoorden:

• Wat baat het je nu eigenlijk dat je zo hard werkt? Je bent nooit thuis!
• Ze probeerde hem nog tot rede te brengen, maar het mocht niet baten.
• Emma baadt haar dochtertje altijd ’s ochtends.
• Die familie baadt in weelde.

In ‘... dan schaadt het niet’ is schaadt juist: het is het onderwerp en daarom komt er een t achter de stam schaad.

‘Baat het niet, het schaadt ook niet’

Oospronkelijk was deze uitdrukking iets anders: ‘Baat het niet, het schaadt ook niet.’ Het eerste deel is hier een toegevende bijzin. Je moest die bijzin lezen als: ‘ook al baat het niet’. Het ging dus om iets waarvan je wist dat het geen positief effect zou hebben, maar omdat het ook geen negatief effect had, was er geen bezwaar het te doen.

In de loop van de negentiende eeuw kwam ‘Baat het niet, dan schaadt het niet’ in gebruik. Daarin werd ‘Baat het niet’ anders opgevat, namelijk als voorwaardelijke bijzin. De betekenis is dan: ‘in het geval het niet baat’. Er staat dus eigenlijk: ‘Áls het niet baat, dan schaadt het ook niet’. Dat klopt eigenlijk niet: in het geval dat iets niet gunstig is, is het juist goed mogelijk dat het wél een negatief effect heeft. Toch is de nieuwere variant inmiddels het gebruikelijkst en valt (bijna) niemand erover dat er iets staat wat een beetje raar is. Sinds 1992 staat deze variant ook in de Dikke Van Dale.

De nieuwere versie ‘Baat het niet, dan schaadt het niet’ is waarschijnlijk in gebruik gekomen vanwege het rijm en metrum. ‘Baat het niet, dan schaadt het niet’ loopt lekkerder dan ‘Baat het niet, het schaadt ook niet.’ Iets vergelijkbaars is gebeurd in ‘Wie het eerst komt, (die) het eerst maalt’ (eigenlijk: ‘Wie het eerst komt, die maalt het eerst’) en ‘Wat niet weet, wat niet deert’ (eigenlijk: ‘Wat je/men niet weet, (dat) deert niet’).