Wat betekent driemaal is scheepsrecht en waar komt die uitdrukking vandaan?

Driemaal is scheepsrecht betekent meestal: ‘als iets twee keer niet gelukt is, lukt het de derde keer vast wél’. Je kunt het ook gebruiken als je iets voor de derde keer probeert, dus min of meer als ‘ik probeer het nog één keer’. Het kan ook een grapje zijn dat je maakt als je iemand voor de derde keer tegenkomt.

Deze uitdrukking is ontstaan vanwege de bijzondere status van het getal drie. Drie heeft altijd een grote symbolische waarde gehad vanwege de Heilige Drie-eenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Toch is de exacte herkomst van driemaal is scheepsrecht niet bekend. Wel speelde het getal drie ook op zee een grote rol in de gewoonten en de straffen. Het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt bij schiprecht: “Het op een schip geldende recht. Vergelijk (...) ‘driekeer is scheepsrecht’”.  Bij schipper staat de variant: ‘Driemaal is schippersrecht.’ Voorbeelden van de bijzondere rol van het getal drie op schepen:

• De schipper was verplicht drie maaltijden aan de bemanning te geven.
• Wie zich misdroeg tijdens het schaften, werd gestraft met drie slagen met de gortspaan (een driehoekig plankje met een korte steel, dat door de matrozen werd gebruikt om de gekookte gort fijn te wrijven).
• Een gestorven zeeman wordt met een ‘één, twee, drie, in godsnaam’ overboord gezet.

Schepenrecht? 

Een verklaring die je geregeld tegenkomt, is dat ‘Driemaal is scheepsrecht’ te maken heeft met de schepenen van vroeger. De schepenen waren de rechtsambtenaren en bestuurders in steden en dorpen, die samenwerkten met de schout, het hoofd van de rechtbank en de toenmalige po­li­tie.

Het woord schepenrecht heeft zeker bestaan: het stond onder meer tegenover buurrecht. In 1616 werd in Utrecht bijvoorbeeld besloten dat in bepaalde dorpen “in plaatse van Buur-recht, (...) Schepen-recht gehouden zoude worden”. 

In geen enkel oud woordenboek wordt echter een verband gelegd tussen ‘Driemaal is scheepsrecht’ en het schepenrecht. Schepenrecht wordt ook nergens ‘verbasterd’ tot scheepsrecht. Scheeps- houdt altijd verband met schepen. Dat maakt het onwaarschijnlijk dat scheepsrecht in ‘Driemaal is scheepsrecht’ een variant van schepenrecht is.