Wat betekent zoeken naar een speld in een hooiberg en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Wie naar een speld (of naald) in een hooiberg zoekt, is op zoek naar iets wat niet of nauwelijks te vinden is: een speld is klein, en je zoekt het in een grote hooiberg. De kans dat je de speld vindt is bijna nul. Zoeken naar een speld in een hooiberg wordt in figuurlijke zin gebruikt voor alles wat of iedereen die zoekgeraakt is in een groot oppervlak of gebied. Bedoeld is ‘het is bijna onbegonnen werk om naar hen/ernaar op zoek te gaan’, ‘de kans dat we ze/het vinden is minimaal’.

De precieze herkomst van deze uitdrukking is niet bekend. Volgens het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal zou de Nederlandse versie een vertaling van het Franse chercher une aiguille (= ‘naald’) dans une botte de foin (= ‘hooiberg’) kunnen zijn. Het is een tot de verbeelding sprekende metafoor die je ook in andere talen tegenkomt: ‘to look for a needle in a haystack’ bijvoorbeeld. Duitsers zoeken naar einer Nadel im Heuhaufen.

Betje Wolff en Aagje Deken gebruikten in 1785 al een vergelijkbare uitdrukking: “Alles vergeefsch! Het is, of hy een naald in een voer hooi zoekt.” (Een voer is een wagenlading.) In die vorm bestond de uitdrukking zelfs al in de zestiende eeuw:

• Hi solde wel een naelde in een voer hoys vijnden (‘Hij zou nog een naald in een voer hooi vinden’).
• Stelt dat vry uyt jou sin, ’t is een naelde in een voer hoys (‘Zet het maar uit je hoofd, het is een naald in een voer hooi’).

Spelden zoeken

Er heeft vroeger nog een andere uitdrukking bestaan die verwees naar het zoeken van spelden. Spelden zoeken betekende ‘met gebogen hoofd lopen’ en daarmee ook ‘bedrukt, terneergeslagen zijn’. Een speldenzoeker was een impotente man, die er waarschijnlijk vanwege een minderwaardigheidsgevoel ook zo bij zou lopen.