Wat betekent ‘Zet ’m op!’ en waar komt deze uitdrukking vandaan? 

‘Zet ’m op!’ (of: ‘Zet hem op!’) is een aanmoedigingskreet. Je zegt het om iemand succes te wensen of om iemand aan te moedigen door te zetten.

De herkomst van ‘Zet ’m op!’ is niet duidelijk. Dat komt doordat onbekend is wat het werkwoord opzetten hier betekent. Oorspronkelijk betekent het ‘iets op een hogere plaats zetten of brengen’ en ‘overeind zetten’. Die betekenissen vind je bijvoorbeeld terug in een hoed opzetten, de kerstboom opzetten, een tent opzetten en een hoge borst opzetten (‘je arrogant gedragen’).

Maar opzetten heeft meer toepassingen. Je kunt een eigen zaak opzetten, een breiwerk opzetten (‘beginnen’), dieren opzetten (‘prepareren’) en mensen tegen elkaar opzetten (‘opstoken’). Waar we eigenlijk aan moeten denken bij ‘Zet hem/’m op’, en waar hem/’m oorspronkelijk naar verwijst, is in geen enkel (spreek)woordenboek te vinden.

De oudste papieren bron waar ‘Zet hem op!’ in voorkomt, is een krant uit 1890. Bij een beschrijving van een pontonbrug die wordt afgebroken, staat dat dit gebeurde onder het zingen van een “lustig schippersliedje”: “Toen Jonas in de walvisch zat, van één twee, zet hem op”.

Het oudste citaat waarin ‘Zet ’m op!’ – dus met ’m en niet met hem – voorkomt, staat in een sporttijdschrift uit 1921: “Spant alle krachten nog eens in. Indien de laatste twee wedstrijden gewonnen worden, staan jullie juist no 3 [= op de derde plaats in de ranglijst], dus: zet ’m op!”

Zet ’m op, witte muizen

Er bestaat ook een langere variant van ‘Zet ’m op!’: ‘Zet ’m op, witte muizen!’ Er is weleens geopperd dat dit de oorspronkelijke versie van de uitdrukking zou zijn, maar dat kan niet kloppen. ‘Zet ’m op!’ is namelijk ouder dan ‘Zet ’m op, witte muizen!’

Het ontstaan van ‘Zet ’m op, witte muizen!’ is ook onduidelijk, al heeft het vrijwel zeker met het leger te maken. In 1939-1940 was er in Nederland namelijk een groep vliegers actief die te herkennen was aan drie witte muizen die op hun vliegtuigen waren geschilderd. Die muizen verwezen naar hun strijdkreet voor het opstijgen: ‘Hup, twee! Witte muizen, zet ’m op!’

In een oorlogsdagboek komt de strijdkreet ook voor. Op 13 mei 1940 (de dag vóór het bombardement op Rotterdam) staat genoteerd: “Er is wel eenige begrijpelijke opwinding, maar de stemming is nog best, en het devies nog steeds ‘Zet hem op, witte muizen’, dat op onbegrijpelijke wijze de slogan van het Veldleger is geworden.”

De meestgehoorde verklaring voor de toevoeging witte muizen is dat zulke muizen vaak werden gebruikt om te controleren of de lucht giftig was. Dat gebeurde in mijnen en in duikboten, maar ook tijdens de oorlog. De muizen werden namelijk onrustig als er een gas in de lucht hing of het koolmonoxidegehalte te hoog was, terwijl mensen dat nog niet merkten. Door hun onrust waarschuwden de muizen voor gevaar. Bij oefeningen met gasmaskers zouden de soldaten – denkend aan deze muizen – aan het bevel ‘Zet ’m op!’ voor de grap witte muizen hebben toegevoegd. Vervolgens is de uitroep ‘Zet ’m op, witte muizen!’ een eigen leven gaan leiden en werd het een strijdkreet.

Je hoort ook weleens dat deze strijdkreet al ten tijde van de Eerste Wereldoorlog is ontstaan, maar dat is zeer onwaarschijnlijk. De uitroep komt namelijk pas in 1939 voor het eerst voor in kranten, en daarvoor in geen enkel medium.

Meer lezen?

• Marc De Coster, Woordenboek van correct taalgebruik
• Omroepgids uit 1947 over ‘Zet ’m op, witte muizen’.
• Krantenartikel uit 1940 over het eskader jachtvliegtuigen met witte muizen op de vliegtuigen. Er stond ook een afbeelding op van een schoen met een omhooggekrulde punt. Een andere kreet was namelijk: ‘Zet ’m op, schoenen met punten!’
• Oorlogsdagboek van reserve-kapitein H. Ballot.
• In 1939-1940 was het liedje In de witte muis populair, met daarin de zin “Jongens zet ’m op, in de witte muis met de twee rooie oogies”. Het lied gaat over een kantine (‘In de witte muis’) voor gemobiliseerde soldaten.
• In de jaren 1930 waren er Italiaanse vliegtuigen waarop drie groene muizen afgebeeld waren. In 1938 kreeg een recordvlucht van deze ‘groene muizen’ veel aandacht. Of er een verband is met de witte muizen die een paar jaar later op de Nederlandse vliegtuigen werden geschilderd, is onbekend.