Wat betekent van streek zijn en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Van streek zijn betekent ‘angstig, zenuwachtig of ongerust zijn’, ‘uit je doen zijn’. Ook van streek raken is heel gebruikelijk.

Deze uitdrukking hebben we te danken aan de scheepvaart. De streek in deze uitdrukking is een windstreek van een kompas. Op een kompas staan 32 windstreken aangegeven: noord, oost, zuid en west, met daartussen steeds zeven onderverdelingen als noordnoordoost en zuidwest ten zuiden. Wie van streek is, houdt dus eigenlijk een verkeerde koers aan. Dat kan gebeuren als het kompas niet meer zuiver het noorden aanwijst (‘verdraaid is’). Dan kun je je richting er niet goed meer mee bepalen en dus ook je koers niet vasthouden. Dat zorgt voor angst en onzekerheid. Zo kregen van streek zijn en van streek raken de figuurlijke betekenis ‘angstig, zenuwachtig of ongerust zijn/worden’.

Op streek

In de uitdrukkingen iemand op streek helpen en (goed) op streek zijn gaat het om hetzelfde streek als in van streek zijn. Als je iemand op streek helpt, laat je iemand als het ware zien wat de goede koers is: je helpt hem op weg. Als je goed op streek bent, ben je op de juiste weg en schiet je ergens goed mee op.

Het kompas is verdraaid / van de pen

Het kompas is verdraaid had vroeger ook een figuurlijke betekenis: ‘het gaat de verkeerde kant op’. Een andere uitdrukking die herinnert aan een niet-werkend kompas, is het kompas is van de pen. Daarmee werd letterlijk bedoeld dat de wijzer van het kompas los was geraakt van het staafje waarop hij beweegt. Het kompas is van de pen kreeg de figuurlijke betekenis ‘helemaal fout gaan’, net als het kortere van de pen zijn.

In zijn spreekwoordenboek zegt P.J. Harrebomée het zo: “Is het kompas verdraaid, dan is men den streek kwijt. Dat is erg voor den schipper; maar veel erger nog is ’t, als zijn kompas van de pen is, want dan kan het in ’t geheel niet meer wijzen. Zulk een kompas, dat volstrekt geene diensten meer bewijzen kan, is het beeld van den dronkaard, die geenerlei bestuur over zijn gedrag heeft.”