Wat betekent te pas en te onpas en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Te pas en te onpas betekent ‘telkens weer, bij iedere gelegenheid’. Vaak klinkt er ook ergernis in door. In een zin als ‘De buurman komt te pas en te onpas onze tuin in lopen’ bedoel je dat de buurman in jouw ogen te vaak en waarschijnlijk ook op ongelegen momenten in je tuin opduikt.

Te pas betekent hier eigenlijk ‘op het juiste moment’ en te onpas het tegenovergestelde: ‘op een ongelegen moment’. Pas betekende in de Middeleeuwen al ‘tijdstip’. Die betekenis was ontstaan via betekenisoverdracht: de afstand die je aflegt als je een pas (een stap) zet, werd toegepast op de tijd die je nodig hebt om die stap te zetten.

Van pas komen

In de uitdrukking van pas komen betekent pas eveneens ‘tijdstip’. Als iets van pas komt, staat het precies op het moment dat je het nodig hebt tot je beschikking. Een vergelijkbare uitdrukking is in je kraam te pas komen, dat letterlijk betekende ‘dat kun je goed gebruiken in je (markt)kraam’. Daarna kreeg het de figuurlijke betekenis ‘dat komt goed uit’, vaak met negatieve bijklank: ‘dat past precies in je stiekeme plannetjes’. Bijvoorbeeld: ‘Dat alle aandacht naar de directie ging, kwam uitstekend in de kraam van de frauderende boekhouder te pas.’

Er (niet) aan te pas komen

Pas kan ook ‘(goede) plaats’ betekenen. Van deze betekenis is sprake in er (niet) aan te pas komen. In bijvoorbeeld ‘Er moesten twee tankautospuiten aan te pas komen om de brand onder controle te krijgen’ waren de tankautospuiten letterlijk ‘goed op zijn plaats’, dus ‘hard nodig’. Er niet aan te pas komen betekent ‘geen kans krijgen om mee te doen, niets goeds kunnen bijdragen’, zoals in ‘De deskundige kwam er niet aan te pas aan de talkshowtafel.’

Goed te pas zijn

In goed te pas zijn zit hetzelfde woord pas, maar dan in de betekenis ‘goede omstandigheden’. Ook te pas zijn en wel te pas zijn kwamen voor. Deze uitdrukkingen hebben betrekking op hoe je je voelt: je bent (weer) gezond, fit en alert.