Wat betekent te elfder ure en waar komt deze uitdrukking vandaan?

Te elfder ure betekent ‘op het laatste moment’, ‘als het bijna te laat is’, ‘nog net op tijd’. Bijvoorbeeld: ‘Het bestuur heeft te elfder ure het besluit genomen van de plannen af te zien, waardoor de staking niet doorging.’

Deze uitdrukking is voortgekomen uit de Bijbel. In het bijbelboek Matteüs staat de volgende passage over een landheer die personeel zocht voor zijn wijngaard:

“Nadat hij met de arbeiders een dagloon van een denarie overeengekomen was, stuurde hij hen naar zijn wijngaard. Drie uur later trok hij er opnieuw op uit, en toen hij anderen werkloos op het marktplein zag staan, zei hij ook tegen hen: ‘Gaan jullie ook maar naar de wijngaard, de betaling zal rechtvaardig zijn.’ En ze gingen erheen. Rond het middaguur ging hij er nogmaals op uit, en drie uur later weer, en handelde als tevoren. Toen hij tegen het elfde uur van de dag nog eens op weg ging, trof hij een groepje dat er nog steeds stond. Hij vroeg hun: ‘Waarom staan jullie hier de hele dag zonder werk?’ ‘Niemand wilde ons in dienst nemen,’ antwoordden ze. Hij zei hun: ‘Gaan jullie ook maar naar de wijngaard.’” (Nieuwe Bijbelvertaling, 2004) 

De landheer ronselde de laatste groep arbeiders dus “tegen het elfde uur van de dag”. Daarmee is niet het tijdstip 11 uur (’s morgens of ’s avonds) bedoeld, maar het elfde uur van de werkdag. De Joodse werkdag liep van zes uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Het elfde uur komt dus overeen met vijf uur ’s middags. Na het elfde uur begon zodoende het laatste uur van de werkdag – het was zo ongeveer het laatste moment waarop een werkdag kon beginnen. Zo kon te elfder ure de betekenis ‘bijna te laat’, ‘nog net op tijd’ krijgen.

In de Nieuwe Bijbelvertaling uit 2021 is ‘tegen het elfde uur van de dag’ in deze passage trouwens veranderd in ‘tegen het einde van de dag’.