Wat betekent ‘De mussen vallen van het dak’ en waar komt deze uitdrukking vandaan? 

‘De mussen vallen van het dak’ of ‘De mussen vallen dood van het dak’ (vaak aangevuld met ‘van de hitte’) betekent dat het ontzettend warm weer is.

De uitdrukking is – in een iets andere vorm – voor het eerst aangetroffen in de bekende verhalenbundel Camera Obscura (uit 1839) van Hildebrand (pseudoniem van Nicolaas Beets). Een van de verhalen in dat boek begint zo: “Het was een brandendheete vrijdagachtermiddag in zekere Hollandsche stad: zoo heet en zoo brandend, dat de mosschen op het dak gaapten, ’t welk, op gezag der Hollandsche manier van spreken, de grootste hitte is, die men zich voor kan stellen.” (De Camera Obscura is te lezen in de DBNL.)

Hildebrand heeft het dus over “mosschen” die “gaapten”. Met mosschen bedoelde hij mussen. Mos(ch) en mus waren vroeger namelijk spellingvarianten. Er wordt weleens gedacht dat het in deze uitdrukking om mos zou gaan dat op daken groeit, maar dat is niet juist. De uitdrukking komt al in de negentiende eeuw vaker voor met musschen die zitten te gapen van de hitte dan met mosschen.

Hoe en waarom gapen veranderd is in vallen, is niet duidelijk. Misschien vond men mussen die dood van het dak vielen van de hitte gewoon een sterker beeld dan mussen die zitten te gapen van de hitte. Al in 1859 stond in het tijdschrift Het Vaandel: “Het was zo heet, dat de mosschen van het dak vielen.”

Er valt geen mus van het dak ...

Er bestaat nog een uitdrukking met vallende mussen: ‘Er valt geen mus van het dak zonder dat het zo bedoeld is.’ Hiermee is bedoeld: ‘alles gebeurt met een reden, alles is voorbestemd’. Deze uitdrukking is gebaseerd op een tekst uit de Bijbel. In Matteüs 10:29 staat: “Wat kosten twee mussen? Zo goed als niets. Maar er valt er niet één dood neer als jullie Vader het niet wil”. Dit wil zeggen: mussen zijn maar weinig waard, maar toch zorgt God ook voor zulke dieren.

‘Er valt geen mus van het dak zonder dat het zo bedoeld is’ is vooral een vaste uitdrukking onder schrijvers en letterkundigen. Het Nieuw Bijbels Lexicon (2005) vermeldt dat het dan vooral gaat om “de almacht van de auteur ten opzichte van het verhaal dat hij vertelt”. Oftewel: de auteur bepaalt álles wat er gebeurt, tot in het kleinste detail, en alles draagt bij aan het verhaal.