Waar komt de uitdrukking iemand de nieren proeven vandaan?

Iemand de nieren proeven betekent ‘iemand proberen te doorgronden, iemands werkelijke mening peilen’ en ‘proberen te weten te komen wat iemand werkelijk waard is’.

Deze zegswijze gaat terug op de Bijbel. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) zegt hierover: “In bijbeltaal worden de nieren, binnen in het lichaam gelegen, genoemd als zinnebeeld van het innigste van het gemoed.” Proeven betekent in deze uitdrukking ‘iemands morele waarde keuren, iemand doorgronden’ en heeft met beproeven te maken; het is dus een ander proeven dan in bijvoorbeeld wijn proeven.

In het bijbelboek Psalmen 7:10 staat: “U die hart en nieren doorgrondt [in oudere vertalingen: proeft of beproeft] bent een rechtvaardige God” en in Jeremia 17:10: “Ik, de HEER, ben het die het hart doorgrondt, die nieren toetst [in oudere vertalingen: proeft], die (...) aan ieder geeft wat hij verdient.” De uitdrukking komt al eeuwen voor; het WNT geeft bijvoorbeeld een citaat uit 1557 van Wilhelmus Gnapheus (alias Willem de Volder), een geestelijke en schrijver die een belangrijke rol had in de Reformatie in Nederland: “Hy [= God] proeft de nieren ende kent de herten [= harten].”

Ook in hart en nieren (‘door en door’) gaat terug op de Bijbel. Naast de nieren staat immers ook het hart vaak voor het diepste innerlijk van de mens. Het zijn als het ware de plaatsen waar zijn diepste gevoelens en gedachten gevestigd zijn.