Waar komt de uitdrukking het loodje leggen vandaan en wat wordt ermee bedoeld?

Het loodje leggen betekent onder meer 'doodgaan', 'opgeheven worden', 'een nederlaag lijden', 'failliet gaan'.

Loodje heeft hier waarschijnlijk betrekking op de loden plaatjes die vroeger onder meer als bewijs van betaling dienden. Wanneer iemand bijvoorbeeld een plaats in de schouwburg had gereserveerd, kreeg hij zo'n plaatje als bewijs van betaling, aldus het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006). Als hij dit loodje later liet zien, kreeg hij in ruil daarvoor het toegangsbewijs. Het loodje leggen betekende dus zoveel als 'bewijzen dat je betaald hebt'. Via de tussenstap '(moeten) betalen' heeft dit kennelijk de betekenis 'moeten boeten, aan het kortste eind trekken' opgeleverd. Mogelijk is de uitdrukking het gelag betalen van invloed geweest op deze betekenisontwikkeling. Het gelag betalen betekende letterlijk 'de rekening in de herberg moeten betalen', 'in je eentje voor de hele rekening opdraaien' en vandaar figuurlijk: 'moeten boeten'. Het loodje leggen kreeg nog negatievere betekenissen, zoals 'een nederlaag lijden' en 'doodgaan'.

F.A. Stoett en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermelden een iets andere variant: het loodje moeten leggen. Volgens het WNT betekende de zegswijze het loodje moeten leggen oorspronkelijk 'de schade moeten lijden, aan het kortste eind trekken'. Petrus Weiland vermeldt in zijn woordenboek uit 1803 bij loodje: "een stukje gemerkt lood; een loodje voor den postwagen, den schouwburg, de kajuit. Hij moet het loodje schieten, hij moet in het verschot zijn [= hij heeft veel geld moeten uitgeven of voorschieten]. Het loodje leggen, schade lijden".

Er circuleert nog een verklaring van de herkomst van het loodje leggen, die overigens niet in de naslagwerken wordt genoemd. Volgens deze verklaring kregen in vroeger tijden (arme) mensen die ziek werden van het stadsbestuur een loodje (een loden plaatje), waarmee ze zich konden melden bij een gasthuis/ziekenhuis. De kans dat de zieke snel zou overlijden nadat hij zich met dit loodje gemeld had, was destijds groot. Daarom ging het loodje leggen 'sterven' betekenen.

In België komt de duimen leggen voor, dat hetzelfde betekent als het loodje leggen. Het is een letterlijke vertaling van het Franse mettre les pouces.