Wat is de herkomst van iemand een hart onder de riem steken? En kun je ook zeggen: iemand een riem onder het hart steken?

Iemand een hart onder de riem steken komt het meest voor. Vermoedelijk is deze variant ook het oudst, maar de uitdrukking komt in beide vormen al eeuwenlang voor, zeker vanaf het begin van de achttiende eeuw.

Uit het soldatenleven

De uitdrukking komt uit het soldatenleven. Hart betekent hier ‘moed’, net als in bijvoorbeeld ‘Heb het hart eens dat te doen!’ (‘dúrf dat eens te doen, en ik zal je straffen!’). De riem was een band die schuin over de borst liep. De soldaat die onder die riem geen ‘hart’ heeft, heeft dus geen moed en kan niet dapper vechten. Er moet dan wat hart/moed onder de riem aangebracht worden. Het hart (dus: de moed) wordt als het ware ‘in het lichaam gestopt’ van de soldaat die er gebrek aan heeft.

De variant iemand een riem onder het hart steken is vermoedelijk later ontstaan, mogelijk onder invloed van ‘Het hart (de moed) zonk hem in de schoenen.’ De riem werd nu opgevat als een band die men om het middel draagt (zoals we nu nog steeds doen). Wie iemand een riem onder het hart steekt, zorgt ervoor dat het hart/de moed hem niet in de schoenen kan zinken.

Het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt beide varianten al, en dat doen de hedendaagse woordenboeken nog steeds. Iedereen kan vrij kiezen voor de variant die hij het beeldendst vindt. Overigens vermeldt het WNT ook nog de variant iemand het (of: een) hart onder den gordel steken.

Roeiriem?

Een andere verklaring voor een hart onder de riem steken die weleens voorkomt, is dat hart hier eigenlijk een (hartvormig) stuk hout is. Vroeger lagen de roeiriemen van een roeiboot in uitsparingen die waren aangebracht in de boorden. Deze uitsparingen werden ‘roeigaten’ of ‘dolgaten’ genoemd. Deze dolgaten raakten na verloop van tijd uitgesleten. Dan werd er een (hartvormig) stuk hout in gezet.

Volgens deze verklaring is in iemand een hart onder de riem steken het hart dus een stuk hout en de riem een roeiriem/-spaan. Het lijkt plausibel, maar de meeste spreekwoordendeskundigen geloven er toch niet in. Tegen deze verklaring pleit namelijk onder meer dat hart in de betekenis ‘stuk hout om een boord of dolgat te repareren’ niet voorkomt in de oude woordenboeken. Dat maakt het zeer onwaarschijnlijk dat het in een uitdrukking zou worden gebruikt. Bovendien is hart in de betekenis ‘geestkracht, moed’ juist al vele eeuwen oud. De uitdrukking ‘Herte ende moet ontsinct hem’ kwam al in de dertiende eeuw voor. Enen een herte int lijf spreken (‘iemand moed inspreken’) kwam al in de vijftiende eeuw voor.