Wat betekent esprit de l’escalier en waar komt deze uitdrukking vandaan?

De uitdrukking esprit de l’escalier (of esprit d’escalier) betekent letterlijk ‘geestigheid op de trap’. Er wordt mee bedoeld dat je pas iets grappigs of gevats te binnen schiet op het moment dat je al bent vertrokken. Je grap of gevatte antwoord komt helaas dus te laat in je op. Het Duits spreekt in dit geval van een Treppenwitz. Het Nederlands heeft er geen eigen woord voor - iets als trapgrap, trappengrap of telaatgrap is niet gangbaar.

De uitdrukking esprit de l’escalier is gebaseerd op een passage in de dialoog Paradoxe sur le comédien (1830) van Denis Diderot. Daarin wordt verteld over een opmerking die Diderot erg van zijn stuk had gebracht, zodat hij er niets tegen in kon brengen: ‘want een gevoelig man als ik, die zijn oren wijdopen heeft staan voor alles wat tegen hem te berde wordt gebracht, raakt in paniek en is pas weer zichzelf als hij buiten op straat staat’. Hij kon dus pas een goede reactie bedenken toen hij al was vertrokken - toen het dus te laat was.

Als de passage letterlijk uit het Frans wordt vertaald, staat er dat Diderot zichzelf pas hervond toen hij al ‘onder aan de trap stond’ (‘au bas de l’escalier’). Waarom spreekt hij van een trap? Dat komt waarschijnlijk doordat statige achttiende-eeuwse woningen een trap hebben die van de voordeur naar buiten leidt. Als je die trap was afgedaald, had je dus al afscheid genomen van het gezelschap. Op basis van de zinsnede ‘au bas de l’escalier’ is later esprit de l’escalier ontstaan om zo’n mosterd-na-de-maaltijdreactie te beschrijven.