Waar komt door de mand vallen vandaan en wat betekent het?

Door de mand vallen betekent 'doorzien worden', en vooral: 'ontmaskerd worden als leugenaar, bedrieger, domoor, enz.'

Helaas is niet duidelijk waar deze uitdrukking vandaan komt. Volgens F.A. Stoett (Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden) gaat door de mand vallen mogelijk terug op de situatie dat iemand een beschuldiging aanvankelijk ontkent, maar daarna geconfronteerd wordt met zo veel tegenargumenten/-bewijzen die hij niet kan weerleggen, dat hij moet toegeven dat de beschuldiging toch waar is. Het fundament van zijn argumentatie begeeft het dus; de bodem valt eruit.

Maar hoe komt het woord mand in deze uitdrukking terecht? Volgens verschillende naslagwerken moeten we misschien denken aan een bepaalde straf die vroeger werd toegepast. Daarbij werd een veroordeelde in een mand boven het water gehangen, zonder eten of drinken, maar met een mes bij zich. Hij werd door de toeschouwers ook nog bekogeld met allerlei viezigheid, die bij hem in de mand viel. Als hij het niet langer kon volhouden, sneed hij het touw door en viel hij in het water; uiteindelijk werd hij de stad uit gejaagd. Deze verklaring heeft twee nadelen: de grondbetekenis van de zegswijze ('doorzien worden') valt er niet uit af te leiden en er is geen sprake van echt 'door de mand vallen'.

Volgens Stoett is het waarschijnlijker dat door de mand vallen te maken heeft met een gebruik uit de zestiende eeuw: een meisje dat de avances van een vrijer niet op prijs stelde, liet een mand met een zwakke bodem uit het venster zakken. Als hij in de mand stapte en zij hees hem op (de vrouwen waren vroeger kennelijk erg sterk, of regelden ze hulp?), viel hij erdoorheen. In de zeventiende en de achttiende eeuw kwam er geen grote mand met een touw meer aan te pas. De vrijer kreeg toen symbolisch een korf/mand toegestuurd als teken dat hij niet in de smaak viel. De zegswijze een korf krijgen ('afgewezen worden bij een huwelijksaanzoek') staat hier ook mee in verband. Ook in het Duits bestaat de uitdrukking einen Korb bekommen; in het Duitse woordenboek Duden (Deutsches Universal-wörterbuch) treffen we eveneens het verhaal over de opgehesen manden met aspirant-minnaars aan.

K. ter Laan geeft in zijn Nederlandse Spreekwoorden, zegswijzen en spreuken een verklaring van de herkomst van door de mand vallen die in het verlengde ligt van de voorgaande: "Op boerenboeldagen ['veiling van de inboedel, het vee en de gereedschappen van een landbouwer'] lieten de jongelui in het Groninger land een strooien pop door een oude zeef of korf glijden, tot spot van de meisjes die haar vrijer hadden afgewezen of die geen vrijer bij dit landelijke feest hadden gekregen." Ook hieruit blijkt dat de korf of mand zonder bodem vroeger een symbool voor afwijzing is geweest. Volgens de Duden kan sich einen Korb holen ook gebruikt worden om bijvoorbeeld uit te drukken 'afgewezen worden als je een meisje ten dans vraagt'.

Hoe de zegswijze door de mand vallen de betekenis 'doorzien worden' heeft gekregen, blijft echter onopgehelderd.