Wat betekent de kous op je kop krijgen en waar komt deze uitdrukking vandaan?

De kous op je kop krijgen betekent ‘afgewezen worden’, ‘niet krijgen wat je wilt’ en ‘teleurgesteld worden, achter het net vissen’.

Het is niet duidelijk waar deze uitdrukking vandaan komt. De oudste variant is met de kous op de kop thuiskomen, waarmee bedoeld werd: ‘helemaal blut thuiskomen, zonder bereikt te hebben wat je wilde bereiken toen je vertrok’ en vaak specifiek: ‘afgewezen thuiskomen, terwijl je vertrok om iemand ten huwelijk te vragen’. Er zijn verschillende theorieën over het ontstaan van de uitdrukking.

Narrenmuts, kous, broek

Mogelijk stond de kous voor een narrenmuts, de muts die grappenmakers en zotten op hun hoofd hebben. Op een schilderij van Cornelis Dusart (1660-1704) staat een muzikant afgebeeld met een kous op zijn hoofd, spelend in een herberg. De kous op de kop krijgen zou dan vooral voortkomen uit leedvermaak: als je moet afdruipen zonder te krijgen wat je wilt, sta je te kijk als een nar, dus als een gek.

Het is ook mogelijk dat het om een echte kous ging. Je ging vol goede moed van huis met een muts op, en kwam terug met een kous op je hoofd. Dat kwam dan omdat je tijdens je reis zó blut was geraakt dat je geen muts meer kon kopen en een kous moest opzetten om warm te blijven. Carolus Tuinman vermeldt in zijn spreekwoordenboek uit 1726: “Hy is met de kous op ’t hoofd t’huis gekomen. Dit zegt men van ymand, die van eene vergeefsche reize berooit wederkeert, zo dat hy zich van zyn kous voor een muts moet bedienen (...).” Ook Wigardus à Winschooten noemt deze verklaring in zijn boek Seeman (1688).

Als je vertrok om iemand ten huwelijk te vragen (met waarschijnlijk je beste muts op), was de terugkeer met een kous op je kop misschien figuurlijk: je mooie muts was dan door de afwijzing in figuurlijke zin een kous geworden.

Opvallend is ook dat was wij nu een kous noemen, eeuwen geleden meer leek op wat wij nu een broek noemen. De variant met de broek op het hoofd thuiskomen kwam ook voor. In sommige dialecten is dat nog steeds het geval: mit boksem om kop thoes komen (een boks is een broek) is een Groningse uitdrukking. Met je broek op je hoofd loop je natuurlijk enorm voor gek, ook omdat je dan in je onderbroek loopt. Dat past goed bij het idee dat als je de kous op je kop krijgt, je het het gevoel hebt dat je een slecht figuur slaat: je gaat af als een gieter.

Slaapmuts

De tweede theorie heeft betrekking op de gewoonte ’s nachts een slaapmuts te dragen. Kennelijk vergiste men zich weleens, en probeerde dan ’s avonds een kous op zijn hoofd te zetten in plaats van een slaapmuts. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vindt dit een “vroeger volstrekt niet denkbeeldige mogelijkheid”. Wie de kous op de kop kreeg, werd dan dus vergeleken met de sukkel die per ongeluk een kous op zijn hoofd zette in plaats van een slaapmuts. Al met al is dit een minder plausibele verklaring.

IJzeren ring

Er doet nóg een verklaring de ronde, maar daarvan is inmiddels zeker dat die niet klopt. Met de kous zou dan de ijzeren ring in de strop van een takel bedoeld zijn. Zo’n ring moest voorkomen dat het touw te snel sleet. Als die ring losschoot, kon die je hoofd raken. Het is natuurlijk niet prettig als je deze ‘kous’ op je kop krijgt. Mogelijk zijn bij deze verklaring kous en bout verward. De bout op de kop krijgen was namelijk wél een bestaande uitdrukking, die ‘een geschil verliezen’ en ‘de schuld krijgen’ betekende. De bout in deze uitdrukking was een onderdeel van een werktuig, “een zekere zware spil” aldus het WNT, mogelijk van een blijde (een grote katapult).

Meer lezen?

• Wigardus à Winschooten, Seeman, behelsende een grondige uitlegging van de Neederlandse konst, en spreekwoorden, voor soo veel die uit de Seevaart sijn ontleend, en bij de beste schrijvers deeser eeuw gevonden werden (1681).
• Carolus Tuinman, De oorsprong en uitlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, opgeheldert tot grondig verstand der vaderlandsche moedertaal. Deel I (1726). 
• F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923)