Wat betekent de kous op de kop krijgen en waar komt deze uitdrukking vandaan?

De kous op de kop krijgen betekent ‘afgewezen worden’, ‘niet krijgen wat je wilt’ en ‘teleurgesteld worden, achter het net vissen’. De herkomst van deze uitdrukking is helaas niet duidelijk. De oudste variant is met de kous op de kop thuiskomen, waarmee bedoeld werd: ‘helemaal blut thuiskomen, zonder bereikt te hebben wat je wilde bereiken toen je vertrok’ en vaak specifiek: ‘afgewezen thuiskomen, terwijl je vertrok om iemand ten huwelijk te vragen’. Er zijn verschillende theorieën over het ontstaan van de uitdrukking.

Kous = narrenmuts

Mogelijk stond de kous voor een narrenmuts, de muts die grappenmakers en zotten op hun hoofd hebben. Op een schilderij van Cornelis Dusart (1660-1704) staat een muzikant afgebeeld met een kous op zijn hoofd, spelend in een herberg. De kous op de kop krijgen zou dan vooral voortkomen uit leedvermaak: wie moet afdruipen zonder te krijgen wat hij/zij wil, staat ‘voor gek’.

Het is ook mogelijk dat de kous zélf al uitdrukte dat je voor gek stond. Je ging vol goede moed van huis met een muts op, en kwam terug met een kous op je hoofd. Dat kwam dan omdat je tijdens je reis zó blut was geraakt dat je geen muts meer kon kopen en een kous moest opzetten om warm te blijven. Carolus Tuinman vermeldt in zijn spreekwoordenboek uit 1726: “Hy is met de kous op ’t hoofd t’huis gekomen. Dit zegt men van ymand, die van eene vergeefsche reize berooit wederkeert, zo dat hy zich van zyn kous voor een muts moet bedienen (...).”

Als je vertrok om iemand ten huwelijk te vragen (met waarschijnlijk je beste muts op), was de terugkeer met een kous op je kop misschien figuurlijk: je mooie muts was dan door de afwijzing in figuurlijke zin een kous geworden.

Kous = slaapmuts

Vroeger hadden mensen ’s nachts vaak slaapmutsen op. Kennelijk vergiste men zich weleens, en probeerde dan ’s avonds een kous op zijn hoofd te zetten in plaats van een slaapmuts. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vindt dit een “vroeger volstrekt niet denkbeeldige mogelijkheid”. Wie de kous op de kop kreeg, werd dan dus vergeleken met de sukkel die per ongeluk een kous op zijn hoofd zette in plaats van een slaapmuts.

Kous = ijzeren ring in een takel

Een verklaring waarvan men inmiddels zeker weet dat ze niet klopt, maar die je nog weleens tegenkomt, is dat met de kous de ijzeren ring in de strop van een takel bedoeld is. Zo’n ring moest voorkomen dat het touw te snel sleet. Als die ring losschoot, kon die je hoofd raken. Het is natuurlijk niet prettig als je deze ‘kous’ op je kop krijgt.

Mogelijk zijn bij deze verklaring kous en bout verward. De bout op de kop krijgen was namelijk wél een bestaande uitdrukking, die ‘een geschil verliezen’ en ‘de schuld krijgen’ betekende. De bout in deze uitdrukking was een onderdeel van een werktuig, “een zekere zware spil” aldus het WNT, mogelijk van een blijde (een grote katapult).