Wat betekent de hele santenkraam en waar komt deze uitdrukking vandaan?

De hele santenkraam betekent ‘alles/iedereen bij elkaar’, ‘de hele handel, het hele zootje’.

In santenkraam zit het verouderde woord sant, dat ‘heilige’ betekende en teruggaat op het Latijnse woord sanctus (‘heilig’). Santenkraam was een spottende aanduiding voor een verzameling heiligenbeelden die zich op een bepaalde plaats (bijvoorbeeld in een kerk) bevond.

Het is mogelijk dat santenkraam in de zestiende eeuw is ontstaan, toen Luther de beweging in gang zette om terug te keren naar de oorspronkelijke zuiverheid van de Rooms-Katholieke Kerk. De verering van de heiligenbeelden (‘de santenkraam’) werd gezien als een uiting van de verwijdering van de basiswaarden van het geloof. In 1698 schreef Hendrik Doedyns in zijn satirische tijdschrift Haagsche Mercurius: “In zeeker Dorp (...) hebben de Luthersche Inwoonders den daer aangestelden Catholyken Pastoor al desselfs kerksieraden met de geheele Sante kraam voor zyn huis gebragt, en aangezegt te verhuizen.” Later vervaagde de betekenis van santenkraam tot ‘boeltje’ en soms zelfs tot ‘rotzooi, rommel’.

Vergelijkbare uitdrukkingen

Er zijn nog meer uitdrukkingen die ‘de hele handel’ betekenen, onder meer:

• de hele mikmak (gaat terug op het Franse woord mutemaque (‘rommel’, ‘verwarring’));
• de hele hap (waarschijnlijk ontleend aan soldatentaal; hap betekende ‘lichting dienstplichtigen’ en ging later ‘hoeveelheid’ betekenen);
• de hele reut (reut is verwant met rot, dat ‘legerbende’ of ‘rij soldaten’ betekende; de hele reutemeteut is een nieuwere variant hierop);
• de hele bups (‘de hele handel’, ‘het hele stel’; bups is mogelijk een verbastering van het Engelse bunch: the whole bunch);
• de hele hus/huts (‘de hele handel’, ‘het hele stel’; huts is mogelijk afgeleid van hutsen: ‘mengen door te schudden’);
• de hele kluit (‘het hele stel’, ‘iedereen’; afgeleid van kluit in de betekenis ‘massa’, ‘brok’);
• de hele zwik (‘de hele handel’; zwik kon vroeger ook ‘plunjezak (van soldaten)’ betekenen; mogelijk is de hele zwik hiervan afgeleid).

Tussen-n

De spelling santekraam (zonder tussen-n) komt overigens nog steeds voor, ook al is sinds 1995 officieel alleen santenkraam juist. Veel mensen vatten het op als een woord met een figuurlijke betekenis - in dat soort gevallen blijft de tussen-n vaak weg. Wat ons betreft zijn santekraam en santenkraam allebei juist.