Wat betekent de geest is uit de fles en waar komt deze uitdrukking vandaan? 

De geest is uit de fles betekent ‘nu is het niet meer in de hand te houden’, ‘nu ontwikkelt alles zich razendsnel, zonder dat je er invloed op hebt’. Bijvoorbeeld: ‘Sinds ChatGPT op het toneel is verschenen, is de geest uit de fles wat AI betreft.’ De uitdrukking heeft een negatieve bijklank: het verlies van controle wordt vooral als een risico gezien.

Waar de geest is uit de fles vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. De uitdrukking is in de twintigste eeuw ontstaan en vanaf de jaren zestig steeds gebruikelijker geworden. Ze komt vanaf 1984 voor in de Dikke Van Dale, en staat bij geest in de betekenis ‘vluchtig bestanddeel’. Daarbij moet je denken aan de vluchtige stof in bijvoorbeeld ammoniak. Als je een fles met ammoniak openmaakt, stijgt er meteen een scherpe lucht op uit die fles. Misschien was deze ‘geest’ (dus de geur van de vluchtige stof) oorspronkelijk datgene wat uit de fles ontsnapte.

Maar ook sprookjes zijn van invloed geweest op het ontstaan van deze uitdrukking. In deze sprookjes krijgt de geest die uit de fles ontsnapt de vorm van een spookachtig wezen.

De geest in de fles

Verschillende spreekwoordenboeken verwijzen naar het sprookje ‘De geest in de fles’ van de gebroeders Grimm. Dat sprookje gaat over de zoon van een arme houthakker. Op een dag vindt deze jongen tussen de wortels van een oude eik een fles met daarin een kikker, die roept: “Laat me eruit!” Als hij de stop van de fles trekt, verandert de kikker meteen in een enorm spookachtig wezen. Deze geest begint onmiddellijk te dreigen: “Ik ga je nek breken!” De koelbloedige jongen vraagt de geest of hij dan eerst wil bewijzen dat hij dezelfde figuur is die daarnet in de fles zat. Dat kan gemakkelijk: de geest hoeft er alleen maar weer even in kruipen. “Als je dat lukt, mag je met me doen wat je wilt”, zegt hij. De geest trapt erin en de jongen doet snel de stop op de fles. Dan begint de geest te smeken om weer vrijgelaten te worden. Als hij belooft de jongeman rijkelijk te belonen, laat die de geest opnieuw vrij. De geest schenkt hem nu een soort wonderpleister. Als je met de ene kant over een wond strijkt, geneest die meteen. Als je met de andere kant over staal of ijzer strijkt, verandert dat in zilver. De pleister werkt en de jongen wordt een wereldberoemde, steenrijke dokter.

Sprookjes van 1001 Nacht

Het Grimm-sprookje is gebaseerd op een thema dat al vele eeuwen oud is: een boze of in elk geval gevaarlijke geest die ergens al heel lang in opgesloten zit, wordt per ongeluk vrijgelaten. Een voorbeeld daarvan is een van de sprookjes van 1001 Nacht, een sprookjesverzameling die eind dertiende eeuw op schrift werd gesteld. Daarin vist een oude, arme visser een koperen kruik op waaruit een geest ontsnapt. Met dezelfde list als in het Grimm-sprookje weet hij hem weer op te sluiten. De uitdrukking the genie is out of the bottle (die hetzelfde betekent als de geest is uit de fles) is volgens Engelse bronnen gebaseerd op dit sprookje. Het woord genie is zelfs rechtsreeks afgeleid van het Arabische djinn (‘geest’).

Nog bekender is het sprookje van Aladin en de wonderlamp, dat trouwens pas aan het begin van de achttiende eeuw voor het eerst is opgeschreven en dus geen deel uitmaakte van de originele ‘sprookjes van 1001 nacht’-verzameling. In dit verhaal zit de geest gevangen in een oude olielamp.

De geest weer in de fles krijgen

Als de geest uit de fles is, kun je proberen hem er weer in te krijgen. De uitdrukking de geest weer in de fles krijgen betekent dan ook: proberen de dingen weer in de hand te krijgen en proberen opnieuw controle over iets te krijgen.

Meer lezen? 

• Grammarist.com over the genie is out of the bottle
• The Evolution of the Jinn in Middle Eastern Culture and Literature from Pre-Islam to the Modern Age, Caroline Ford (2023)