Waar komt de uitdrukking de broekriem aanhalen vandaan en wat wordt ermee bedoeld?

De broekriem (moeten) aanhalen betekent ‘erop (moeten) letten dat je minder geld uitgeeft, (moeten) bezuinigen’. De uitdrukking komt voor in zinnen als ‘We hebben een duur jaar achter de rug, dus we moeten de komende tijd de broekriem aanhalen.’ De bijbetekenis is: ‘je verantwoordelijk gedragen en niet zeuren of de situatie ontkennen’.

Deze uitdrukking herinnert aan tijden waarin er te weinig geld was om eten te kopen. Er zat dan niets anders op dan minder te eten. Minder eten betekende: een dunnere buik, waardoor je riem te los ging zitten. Dan moest je je riem aanhalen: hij moest een gaatje strakker. En ondertussen ging je gewoon door, mét honger. Later kreeg je riem aanhalen de algemene betekenis ‘zuinig aan doen’.

Buikriem

In oudere varianten van de uitdrukking staat niet broekriem, maar buikriem. Ook het bijbehorende werkwoord varieerde. In het oudste krantencitaat met deze uitdrukking (uit 1889) is sprake van den buikriem toehalen. Ook den riem toehalen en den buikriem insnoeren kwamen voor. In de loop van de twintigste eeuw werd de variant de broekriem aanhalen gangbaar.

Andere talen

In andere Europese talen komen vergelijkbare uitdrukkingen voor. Het Engels kent bijvoorbeeld to tighten one’s belt, dat eveneens ‘bezuinigen’ betekent. In een boek uit 1825 (Sketches of the Character of Manners and Present State of the Highlanders of Scotland) staat dat de inwoners van de Schotse Hooglanden (letterlijk) hun riem strak aantrokken in tijden van honger. Zo voelden ze de honger minder: “When pinched with hunger they experienced great relief from tightening the belt”.

In het Frans is se serrer la ceinture in gebruik (waarin serrer ook ‘strak/strakker aanhalen/trekken’ betekent) en daarnaast faire ceinture; het Duits kent den Gürtel enger schnallen, het Spaans apretarse el cinturón en het Italiaans stringersi la cinghia. De gedachte dat je in tijden van honger je riem een gaatje strakker deed en gewoon doorging, is dus wijdverspreid.