Wat betekent ‘Het is botertje tot de boom’ en waar komt de uitdrukking vandaan?

‘Het is botertje tot de boom’ betekent dat er ergens voorspoed en welvaart en/of een uitstekende onderlinge verstandhouding heerst.

Boom is hier een verkorting van bodem. Stoett schrijft in zijn Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden dan ook boôm, waarbij het accent circonflexe aangeeft dat de d is weggevallen. ‘Het is botertje tot de boom’ wordt al sinds de vijftiende eeuw gebruikt, volgens Stoett een tijdlang vooral als het om het huwelijk – en dan vooral de wittebroodsweken – ging.

De herkomst is niet helemaal zeker, maar waarschijnlijk slaat de uitdrukking oorspronkelijk op een botervat dat tot op de bodem met echte, zuivere boter gevuld is. Volgens Riemer Reinsma (in het Onze Taal Taalcahier Gezegden) werd er vroeger nog weleens gesjoemeld met botervaten. De leverancier vulde dan niet het hele vat met boter, maar het onderste deel met vet of zout; soms had het vat een dubbele bodem. Om te controleren of het vat helemaal gevuld was met boter, gebruikte men een boterboor: een soort appelboor, maar dan groter. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omschrijft de boterboor als volgt: “Eene boor, bestaande uit eene lange, holgegroefde, halfronde, houten of metalen buis, van boven van eene kruk of een ring voorzien, dienende om – tot op den bodem in het vat gestoken, rondgedraaid en met boter gevuld er uitgehaald zijnde – de boter te boren.”

Botertje boven

Er bestaat nog een uitdrukking met botertje: ‘Het is botertje boven.’ Het zou hier oorspronkelijk gaan om de bijzondere situatie dat een boterham op de grond valt met de beboterde kant boven (meestal eindigt die zijde immers onderop). De figuurlijke betekenis van deze uitdrukking is vooral ‘dit is een buitenkansje’ en ook wel ‘het is er een vetpot’. In het Spreekwoordenboek der Nederlandse taal van Harrebomée komt de uitdrukking ‘Het is altijd geen botertje boven’ voor, oftewel: ‘niet alles verloopt altijd naar wens’. Harrebomée geeft ook nog ‘Botertje onder’, een variant van ‘Dat is de boter in de as.’ Hiermee wordt gedoeld op zaken waaraan geld verkwist wordt of die op de een of andere wijze mislukt zijn.