Waar komt ‘Alea iacta est’ (‘De teerling is geworpen’) vandaan?

Het spreekwoord ‘Alea iacta est’ (ook wel gespeld als ‘Alea jacta est’) wordt toegeschreven aan Julius Caesar, die in het jaar 49 voor Christus lange tijd aarzelde of hij met zijn troepen de rivier de Rubicon (in het Latijn: Rubico) zou oversteken. De Rubicon scheidde zijn ambtsgebied Gallië van Italië. Als proconsul mocht hij zijn legers niet buiten zijn ambtsgebied leiden. Aan de andere kant werd er in Rome aan zijn stoelpoten gezaagd: men wilde hem zijn provincie (Gallië dus) afnemen. Hij stond voor de keus: óf afwachten tot zijn tegenstanders in Rome in hun missie slaagden, óf toch met zijn leger de rivier oversteken naar Italië. Dat laatste kwam neer op een oorlogsverklaring aan de Romeinse staat. Uiteindelijk besloot hij het laatste te doen; hij stak met zijn leger de Rubicon over na ‘Iacta alea est’ of ‘Alea iacta est’ uitgeroepen te hebben. Hij bedoelde iets als ‘Op goed geluk dan maar!’, ‘Op hoop van zegen!’ Het is een gevleugelde uitspraak geworden, die gebruikt wordt wanneer iemand een besluit met mogelijk grote gevolgen heeft genomen, en niet meer terug kan.

F.A. Stoett en het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006) vermelden dat Caesar de uitroep oorspronkelijk in het Grieks gedaan zou hebben: ‘Ἀνερρίφθω κύβος’. (Dat is strikt genomen een soort gebiedende wijs: ‘Laat de dobbelsteen geworpen zijn/worden.’) De Latijnse vertaling is dan waarschijnlijk net iets later in gebruik gekomen. 

Het woord teerling in de Nederlandse vertaling betekent ‘dobbelsteen’. Het is afgeleid van het Franse terne. Faire terne betekende ‘met drie stenen hetzelfde getal gooien’ of ‘met alle stenen drie gooien’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal werd een worp met een dobbelsteen wel vaker met het lot vergeleken: je hebt bij beide geen invloed op de uitkomst.

Er is nog een uitdrukking die wordt toegeschreven aan Caesars dilemma bij de Rubicon/Rubico: de Rubicon overtrekken, dat eveneens ‘de beslissende, onherroepelijke stap zetten’ betekent.