Page 10 - OnzeTaal_nov2018.indd

VRAAG EN

ANTWOORD

BEN/WEES
e gebiedende wijs van zijn is
Dwees, heb ik geleerd: ‘Wees niet
bang’, ‘Wees maar voorzichtig.’ Maar
ik hoor steeds vaker ben: ‘Ben niet
bang’, ‘Ben maar voorzichtig.’ Is die
vorm ook juist?
In de standaardtaal is alleen wees alge-
meen geaccepteerd als gebiedende wijs
van zijn. Wees is daarmee wel een uit-
zondering, want bij alle andere werk-
woorden is de gebiedende wijs gelijk
aan de eerste persoon enkelvoud (de
ik-vorm): ‘Loop door’ (net als ‘Ik loop
door’), ‘Word donateur’ (net als ‘Ik word
donateur’), ‘Ga naar huis’ (net als ‘Ik ga
naar huis’), enz. Het is zo beschouwd
niet zo heel vreemd om ben te gebrui- SPREEKWOORDELIJK
ken als gebiedende wijs van zijn; dat is Illustratie: Matthijs Sluiter
immers de vorm die je bij ik gebruikt.
De uitzonderlijke vorm wees komt
voort uit het werkwoord wezen, dat al IEMAND OM DE TUIN LEIDEN
eeuwenlang als synoniem van zijn fun-
geert. Historisch gezien is wezen zelfs n september schreef Omroep Brabant over een bejaarde vrouw in Tilburg
ouder dan zijn. Enkele vervoegde vor- I die was beroofd: “Ze was om de tuin geleid door een babbeldief.” Je leest
men van wezen hebben zich in de stan- wel vaker dat mensen die worden misleid of bedrogen, ‘om de tuin worden
daardtaal tussen de vormen van zijn geleid’. Waar komt die uitdrukking vandaan?
gemengd; denk aan de verleden tijd
(was, waren) en het voltooid deelwoord Bij het woord tuin denken we nu vooral aan een tuin waar je in kunt zitten of in
(geweest). Verder is het taalkundig ge- kunt werken: een stuk grond met bijvoorbeeld bloemen, planten en/of groente.
zien nog altijd prima om ‘Dat kan wel Maar in de uitdrukking om de tuin leiden gaat het om een oudere, inmiddels ver-
zo wezen’ of ‘Ze mag er best wezen’ te dwenen betekenis van tuin: ‘omheining, haag’; volgens de meeste naslagwerken
gebruiken als variant van ‘Dat kan wel ging het specifiek om een vlechtwerk van twijgen en stokken. Later verschoof de
zo zijn’ of ‘Ze mag er best zijn’, maar betekenis naar de ruimte die door de omheining werd afgegrensd – de huidige
veel mensen hebben geleerd dat wezen tuin dus. Die omheinde ruimte werd in de Middeleeuwen meestal aangeduid met
niet netjes zou zijn (of zelfs ronduit hof, een woord dat ook nu soms nog in de betekenis ‘tuin’ wordt gebruikt.
fout). Hoewel daar geen goede argu- Als je iemand ‘om de tuin leidde’, zorgde je er dus oorspronkelijk voor dat die
menten voor zijn, heeft het er wel toe persoon om de omheining heen werd geleid en geen toegang kreeg tot de om-
geleid dat wezen in de praktijk vaak heinde ruimte, en dat hij daardoor ook niet zag wat zich daar bevond of afspeel-
vermeden wordt; vermoedelijk is de de. De figuurlijke betekenis van iemand om de tuin leiden is dan ook dat je iemand
angst om wezen te gebruiken zó sterk de ‘toegang’ tot de waarheid of datgene waar het werkelijk om gaat onmogelijk
dat ook de gebiedende wijs wees door maakt. Vandaar de betekenissen ‘bedriegen’, ‘misleiden’ en ‘voor de gek houden’.
sommigen als minder verzorgd wordt Het woord tuin is direct verwant aan het Duitse woord Zaun, dat ook nu nog
ervaren. ‘omheining, hek, schutting’ betekent. Het Engelse town is eveneens verwant: ook
De gebiedende wijs ben komt met dat woord duidde aanvankelijk een omheining aan. Alleen verschoof de betekenis
name in gesproken taal geregeld voor, daar naar een groter stuk omheind terrein: een stad.
en lijkt in het ene dialect wat gebruike-
lijker te zijn dan in het andere. Of de
vorm in opmars is, is nog niet duidelijk.
In verzorgd taalgebruik is het in elk Van woordgroepen zoals vijf dagen, Wie getallen boven de twintig bij
geval beter om wees te gebruiken. acht uur en twintigste eeuw kun je bij- voorkeur in cijfers schrijft, zoals som-
mige taalgidsen en stijlboeken advise-
voeglijke naamwoorden afleiden; die
ONZE TAAL 2018 — 11 EEUWS daags, achturig. Er komt een (verplicht) 21e-eeuws of vroeg-21ste-eeuws. Bij
VROEG + EENENTWINTIGSTE +
worden als één woord geschreven: vijf-
ren, heeft twee streepjes nodig: vroeg-
oe schrijf je het bijvoeglijk
rangtelwoorden kan zowel de korte uit-
streepje als er bijvoorbeeld twee e’s op
elkaar botsen: twintigste-eeuws. Ook
Hnaamwoord dat aangeeft dat
gang -e als de langere uitgang -de of
iets uit het begin van deze eeuw
eenentwintigste-eeuws is zo’n geval, en
-ste achter het getal in cijfers worden
dateert?
vroegeenentwintigste-eeuws eveneens:
geplaatst; de korte variant is het ge-
Dat kan op meerdere manieren. De
ook als iets verzorgder gezien. Overi-
meest voor de hand liggende vormen
ste eeuw. Er mag overigens ook een
zijn vroeg-21e-eeuws, vroeg-21ste- dat is afgeleid van vroege eenentwintig- bruikelijkst en wordt over het algemeen
streepje achter vroeg, voor wie dat beter
gens is het zeker niet verplicht om
eeuws, vroegeenentwintigste-eeuws en leesbaar vindt: vroeg-eenentwintig- getallen boven de twintig in cijfers te
10 vroeg-eenentwintigste-eeuws. ste-eeuws. schrijven. In een tekst waarin én deze