Page 33 - OnzeTaal_febmrt2020_HR

VERTAALTAAL TYPISCH VLAAMS

Hispanist, literatuurrecensent en vertaler
Maarten Steenmeijer bekijkt maandelijks wat
er gebeurt als er vertaald wordt.

Twee

meesters Spraakverwarring

inds jaar en dag wordt in vertalersland ge- op het spoor
bruikgemaakt van het modelcontract voor
S literaire vertalingen, waarin de afspraken
tussen uitgever en vertaler zijn vastgelegd. Het telt
maar liefst 24 pagina’s, maar bevat niet meer dan uizend taalbeleidsplannen nog aan toe! Al veertig
één zin over wat een uitgever precies van de ver- jaar willen de Nederlandse en Belgische overheid
taler verwacht: “De vertaler verbindt zich tot het D ons, Nederlandstaligen, dichter bij elkaar brengen,
leveren van een naar inhoud en stijl getrouwe en maar we schuiven geen millimeter op. In 1980 stichtten ze
onberispelijke Nederlandse vertaling rechtstreeks de Nederlandse Taalunie, en die zou ons verblijden met
uit het oorspronkelijke werk.” Het is een formule- “een gelijke terminologie ten behoeve van wetgeving en
ring die vragen oproept. Wat is ‘getrouw’? Wat is officiële publicaties”. Daar is niet veel van in huis gekomen.
‘onberispelijk’? Neem de terminologie in het onderwijs. Een kat vindt er
Maar de interessantste vraag is of een vertaling haar jongen niet in terug. Wat in Vlaanderen ‘vrij onderwijs’
eigenlijk wel trouw kan zijn aan het origineel en heet, noemen ze in Nederland ‘bijzonder onderwijs’. Maar
tegelijkertijd in ‘onberispelijk Nederlands’ kan zijn dat is in Vlaanderen dan weer onderwijs voor kinderen met
geformuleerd. Het idee dat dit mogelijk is, druist een beperking, wat in Nederland ‘speciaal onderwijs’ heet.
lijnrecht in tegen de eeuwenoude opvatting dat er En dan heb ik het nog niet over de onoverzichtelijke berg
twee manieren van vertalen zijn die elkaar uitslui- afkortingen. Van aso (algemeen secundair onderwijs) tot vso
ten: ‘naturaliserend’ vertalen en ‘exotiserend’ ver- (vernieuwd secundair onderwijs) in Vlaanderen en van vso
talen. De eerste manier schrijft voor dat alles wat (voortgezet speciaal onderwijs) in Nederland weer terug
anders is in de oorspronkelijke tekst weggepoetst naar avo (algemeen voortgezet onderwijs).
dient te worden in de vertaling, zodat het lijkt Hoe kan dat toch blijven bestaan? Is onderwijs geen be-
alsof deze niet is vertaald maar in de doeltaal is voegdheid van de overheid? Zeker, maar die kan niet van
geschreven. Volgens de tweede opvatting moet twee landen één maken.
het vreemde juist wél doorklinken in de vertaling. Dat leg ik graag uit met een voorbeeld dat iedere grens-
Daarmee verrijk je de doeltaal. Bovendien erken je overschrijdende treinreiziger aanbelangt. U zit op de trein
met deze manier van vertalen het andere denken (ja, Vlamingen zitten daaróp) tussen Den Haag en Parijs.
dat versleuteld zit in de brontaaltekst, aldus de Vroeg of laat komt iemand vragen of u wel betaald hebt. Een
Amerikaanse vertaalwetenschapper (en vertaler!) ‘kaartjesknipper’ heette dat vroeger en dat woord zouden
Lawrence Venuti in zijn invloedrijke boek The we terug moeten invoeren, dat zou de zaken vereenvoudi-
Translator’s Invisibility. gen. In Nederland heet die persoon nu een ‘conducteur’.
De vertaler kan dus geen twee meesters dienen. Maar dat wil de Belgische spoorwegmaatschappij (NMBS)
Hij moet zich ofwel op de doeltaal ofwel op de niet geweten hebben. In het Franstalige landsdeel zit de
brontaal richten. Vraagt het modelcontract dus het ‘conducteur’ immers in de stuurcabine te doen wat het
onmogelijke? Is het niet het een of het ander? Niet werkwoord conduire hem of haar opdraagt: rijden, besturen.
per definitie. Neem De wereld volgens Garp, zoals Wil de NMBS zichzelf niet klemrijden in een babyloni-
John Irvings kaskraker The World According to Garp sche spraakverwarring, dan heeft ze in België een ander
sinds 1979 in het Nederlands heet. Kon deze titel woord nodig voor de ‘kaartjesknipper’. Dat hebben ze ge-
destijds doorgaan voor ‘onberispelijk Nederlands’? fabriceerd in de ateliers van de Belgische Staat, waar aan de
Strikt genomen niet, want de combinatie ‘de we- lopende band leenvertalingen worden gesmeed. Het werd
reld volgens + naam’ was toen nog niet gebruike- ‘treinbegeleider’, naar het Belgisch-Franse accompagnateur
lijk. Maar wie had dat in de gaten? De wereld volgens de train. Typisch Belgisch dus, want in Frankrijk is de per-
Garp bekte lekker en werd meteen omarmd als een soon die de kaartjes controleert … de ‘contrôleur’. Op die rit
prima titel. Geen beter bewijs dan het frequente van Den Haag naar Parijs krijgt u dus achtereenvolgens te
gebruik dat sindsdien van deze zegswijze wordt zien: een conducteur, een treinbegeleider, een accompagna-
gemaakt, niet alleen in boektitels (De wereld volgens teur de train en een contrôleur.
Gijp, De wereld volgens Darp) maar ook in kranten- Hoe je het ook draait of keert, de meertaligheid van Bel-
koppen (‘De wereld volgens Trump’; ‘De wereld gië staat een eengemaakte Nederlandse terminologie in de ONZE TAAL 2020 — 2/3
volgens Coen Verbraak’) en in titels van televisie- weg. Terminologie is een ding van de taal, maar ook een
programma’s (De wereld volgens 80-jarigen). Soms ding van het land. Dat hadden de schrijvers van het Taal-
kan het dus: twee meesters dienen. unieverdrag toch kunnen weten?

MAARTEN STEENMEIJER LUDO PERMENTIER
33