Wat is de juiste naam van het insect: libel of libelle?

Met libel/libelle is meestal het bij het water levende insect bedoeld, dat opvalt door zijn lange lijf en vaak felle kleuren.

Herkomst libel(le)

De aanduiding libel/libelle voor het insect komt van het Latijnse woord libellula, dat in het algemeen ‘een zeker insect’ betekende. Dit is een verkleinwoord van het klassiek Latijnse libella, dat ‘waterpas’ betekent; dat is op zijn beurt weer een verkleinwoord van libra, dat ‘waterpas’ of ‘weegschaal’ betekent.

Hoe kan een woord voor een waterpas nu zijn overgegaan op de aanduiding van een vliegend insect? Daarvoor moeten we bij Guillaume Rondelet zijn, een Franse geneeskundige en bioloog uit de zestiende eeuw. Hij vond de vorm van de larve van een bepaalde waterjuffer op een ouderwetse, T-vormige waterpas lijken en noemde dit dier in 1558 daarom Libellula fluviatilis, letterlijk ‘rivierwaterpas’. In de achttiende eeuw raakte libelulla (zonder de toevoeging fluviatilis) algemener bekend, dankzij het werk van de Zweedse bioloog Carolus Linnaeus. (Zie ook het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands.)

Biologen en natuurliefhebbers maken vaak onderscheid tussen libellen en (water)juffers. De rankere exemplaren zijn de juffers, de wat grotere zijn de (echte) libellen. Juffers (Zygoptera) en echte libellen (Anisoptera) zijn onderorden van de insectenorde der libellen (Odonata). In de praktijk worden ook juffers doorgaans libellen genoemd.

Andere betekenissen van libel(le)

Overigens heeft libel nog andere betekenissen. Het kan ook een schotschrift (pamflet, smaadschrift) zijn. In deze betekenis is het verwant met het Latijnse liber (‘boek’). De naam van het tijdschrift Libelle is ook een verwijzing naar dit Latijnse woord: libellum is de verkleinvorm van liber.

Verder kan met libel ook nog altijd een bepaald soort waterpas worden aangeduid. Dan is het direct afgeleid van het Latijnse libra (‘waterpas’, ‘weegschaal’), net als de naam van het insect.

Libelle(n)larve

In samenstellingen met libel/libelle moet je volgens de officiële spellingregels een tussen-n schrijven: libellenlarve, libellenonderzoeker, libelleneitjes, enz. Dat komt doordat de oudste vorm libel als uitgangspunt is gekozen. Omdat die vorm alleen een meervoud op -en. heeft, komt er een tussen-n in deze samenstellingen. 

Toch komen samenstellingen als libellelarve nog geregeld voor. Dit zijn wat ons betreft geen ‘foute’ vormen. Op het spellingdeel van deze site staat daarom ook een alternatieve spelling zonder tussen-n: libellelarve, libelle-eitjes (met streepje om klinkerbotsing te voorkomen).